Genetika va evolyutsion

 
K. A. Timiryazev

---

81 
hisoblanadi. U baqa va odamlar ustida 
olib borgan tadqiqotlarida bosh miyada
reflekslarni tormozlaydigan alohida markazlar borligini, ular yordamida tashqi 
ta’sirga bo`ladigan javob reaksiyalarini tormozlash mumkinligini aniqladi va bu 
bilan bosh miyaning funksiyasi va ongni tabiiyotshunoslikning ob’ektiv usullari 
yordamida o`rganish mumkinligini isbotladi. Sechenovning bu mulohazalari 1863 
yili nashr etilgan «Bosh miya reflekslari» degan asarida bayon qilindi. U o`z 
asarida odamdagi ixtiyoriy harakatlar, odamning ruxiy faoliyati tashqi, ichki 
sharoitga bog`liqligini qayd qildi. Sechenov organizmning tabiatini, muhit bilan 
aloqasini e’tiborga olib, odam ontogenezida va hayvonot olamining evolyutsiyasida 
ruhiyat jarayonlarning rivojlanish xossalarini ochib berdi. Uning mulohazasiga ko`ra, 
hayvonlar va odamlar ruhiy faoliyatining o`ziga xos tomoni evolyutsiya jarayonida 
vujudga kelgan moslanishdan iborat. 
Shunday qilib, hayvon organizmining shakllanishida tashqi muhitning roli 
to`g`risidagi Darvin mulohazalari Sechenov tadqiqotlarida rivojlantirildi. U 1861 yili 
o`qigan leksiyalarining birida tashqi muhitsiz organizm bo`lishi mumkin emas. Shu 
sababli organizmning ilmiy ta’rifiga unga ta’sir ko`rsatuvchi muhit tushunchasi ham 
kiritilishi kerak, deb uqtirdi. Sechenovning ilmiy faoliyati fiziologiyaning 
rivojlanishida muhim davr bo`ldi.
 
5.
 
Ekologiyaning fan sifatida shakllanishi. 
Darvin ta’limotining keng tarqalishi, xususan, uning ekologiyaga doir 
tasavvurlari organizm bilan muhitning o`zaro munosabati muammosiga qiziqishni 
orttirdi. Bu sohadagi tadqiqotlar ekologiyaning alohida fan sifatida tarkib topishiga 
sabab bo`ldi. 
Hayvonlar ekologiyasi bu davrda har xil yo`nalishda rivojlandi. Avvalo, ayrim 
hayvonlarning hayot kechirishi, xo`jalik uchun foydali hayvon turlari hayotini 
o`rganish bo`yicha tadqiqot ishlari olib borildi. Chunonchi, A. F. Middendorf 
(1815—1894) Shimoliy va Sharqiy Sibirga safar qilib, qushlarning mavsumiy 
migratsiyasi, yirtqichlarning qishki uyqusi, noqulay sharoitga moslanishi to`g`risida 
qiziqarli dalillar to`pladi, hayvonlar bilan o`simliklar o`zaro munosabatining ba’zi 
ko`rinishlarini tekshirdi. Uning uqtirishicha, ekologik tadqiqotlarda hayvonlarning 
hayotini faqat iqlimga bog`liq, deb yuzaki talqin qilmaslik kerak. M. N. Bogdanov 
ma’lum bir kichik joydagi hayvonlar va o`simliklar kompleksini birinchi navbatda 
o`rganish lozimligini qayd qildi. 
U o`simliklar, hasharotlar va boshqa mayda hayvonlar birgalikda alohida 
guruhlarni tashkil qilib, muhit ta’sirida o`zgarib turadi, deb ko`rsatdi. 
Zoogeografiya muammolariga ekologik nuqtai nazardan yondashish N. A.Seversov
(1827-1885) ilmiy faoliyatida o`z rivojini topdi. U 1873 yili nashr qilingan «Turkiston 
hayvonlarining vertikal va gorizontal tarqalishi» degan kitobida O`rta Osiyo 
faunasining Paleoarktika oblastidagi boshqa hayvonlariga nisbatan protsentini 
aniqlash, shuningdek qushlarning har xil balandlikdagi hayotini o`rganish borasida 
mahalliy, ayniqsa iqlim, topografik sharoit hayvonlarning geografik tarqalishi, 
hayotiga ta’sir etishini ko`rsatib o`tdi. Asarda hayvonlarni rayonlashtirish 
sistemasi Paleoarktika oblasti misolida to`laroq tahlil qilindi. U mazkur oblastda 
tundra, Yevropa, tayga yoki shimoliy o`rmon, O`rta dengiz, O`rta Osiyo, Shimoliy 
Xitoy kichik oblastlarini aniqlaydi. 

---

82