Genetika va evolyutsion

 
3. Evolyutsiyaning sintetik nazariyasi 
Evolyutsiyaning 
sintetik 
nazariyasiga 
asos 
solgan 
asarlardan 
F. 
Dobjanskiyning (1901 —1975) «Genetika va turlarning paydo bo`lishi» ni ko`rsatib 
o`tish o`rinlidir. Unda populyatsiyaning genetik strukturasini qayta qurish 
mexanizmlari irsiy o`zgaruvchanlik, populyatsiyadagi organizmlar sonining o`zgarib 
turishi, tabiiy tanlanish, migratsiya, tur ichida yangi formalarning reproduktiv 
alohidalanishi haqida mulohaza yuritiladi. 
Dobjanskiy tur ichida evolyutsion
yangilanishning uch bosqichini farqlantirish 
lozimligini qayd qildi. Birinchi bosqich tur ichida ro`y beradigan gen, xromosoma 
mutatsiyalari va rekombinatsiyalar vujudga kelishi bilan xarakterlanadi. Ikkinchi 
bosqichda mavjud mutatsiyalar va rekombinatsiyalar tabiiy tanlanish nazoratida 
bo`lib, ular orasidan muhit sharoitiga moslashganlari tanlanadi. Shu bilan birgalikda 
tur evolyutsiyasida migratsiya va alohidalanish ham muhim ahamiyat kasb etadi. 
Migratsiya mutant organizmlar tabiatning qulay joylariga tarqalishiga va bir qancha 
guruhlarga bo`linishiga sabab bo`ladi. Uchinchi bosqichda tur ichidagi guruhlardan 
mustaqil turlar hosil bo`ladi. Evolyutsiyaning sintetik nazariyasini yaratishda 
olimlardan I.I.Shmalgauzen (1884-1963) ham salmoqli hissa qo`shdi. U 
embriologiya, morfologiya, paleontologiya, genetika dalillaridan ijldiy foydalanib 
evolyutsion nazariyani boyitdi hamda ontogenez va filogenezning zaro munosabati, 
evolyutsiyon jarayonining asosiy yo`nalishlari haqida ta’limot yaratdi. Uning 

---

90 
“Evolyutsiyon jarayonining yo`nalishlari va qonuniyatlari”, “Evolyutsiya omillari” 
kabi asarlari biologiya fanining turli sohalarida ishlayotgan mutaxassislar uchun 
dasturul amal bo`lib qoldi. Olim dialektika metodini evolyutsiya jarayoniga qo`llab, 
tanlashning harakatlantiruvchi va stabillashtiruvchi xillarini kashf etdi. Uning 
ta’kidlashicha, har bir organizmda ikki – xossa nisbatan o`zgaruvchanlik va nisbatan 
turg`unlik mavjud. Turg`unliksiz o`zgaruvchanlikning bo`lishi mumkin emas. 
Stabillovchi tanlashning ijod qilishi Shmalgauzen tomonidan evolyutsion nazariyaga 
qo`shilgan byebaho hissadir. Evolyutsiyaning sintetik nazariyasini yaratishda Dj. 
Geksli (1887 – 1925) chop etgan “Evolyutsiya. Zamonaviy sintez” asari katta o`rin 
tutdi. Asarda populyatsiya genetikasi, ekologiya, embriologiya, biogeografiya 
dalillarini tahlil qilish asosida olim yashash uchun kurash, tabiiy tanlanish, 
adaptatsiya, geografik o`zgaruvchanlik, tur paydo bo`lishi, progressiv evolyutsiya 
kabi muammolar yoritilgan.
1930 yillar davomida mikroevolyutsiya jarayonlarini o`rganishda klassik 
darvinizmning genetika va ekologiya bilan hamkorligi 1940 – yillarning