Genetika va evolyutsion

 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

---

93 
III BO`LIM 
HOZIRGI ZAMON EVOLYUTSION NAZARIYANING MUAMMOLARI 
 
VIII 
bob
. HAYOTNING MOHIYATI HAQIDAGI TASAVVURLARNING 
RIVOJLANISHI. 
Tayanch tushunchalar va bilimlar
: 
Hayot ta’rifi. Hayotning paydo bo`lishi 
to`g`risidagi farazlar. Yerda hayotning paydo bo`lishi haqidagi biokimyoviy 
nazariya. Uni tasdiqlovchi tajribalar. Bir hujayrali organizmlar kelib chiqishi. 
 
1.
 
Hayot tushunchasining ta’rifi va uning tahlili. 
Hayot va uning paydo bo`lishi eng dolzarb, shu bilan birga eng qiyin 
muammolardan biridir. Bu muammolarni ijobiy hal qilish uchun, avvalo, hayot 
o`zi nima? degan masalani hal etishi zarur.
F.Engels birinchi marta hayot muammosiga ilmiy tomondan yondashgan. U 
XIX asrning ikkinchi yarmida tabiiyot fanlarida to`plangan yutuqlarni 
e’tiborga olib, o`zining «Tabiat dialektikasi» hamda «Anti-Dyuring» degan 
asarlarida hayotning mohiyati va paydo bo`lishi haqida o`z fikrlarini bayon 
etgan. Engelsning qayd qilishicha, hayot tirik materiya harakatining alohida 
formasidir. Tirik materiyaning sifat jihatdan o`ziga xosligi shundan iboratki, u 
oqsillardan tuzilgan bo`lib, atrofni o`rab olgan tabiat bilan moddalar 
almashinuvi orqali doim munosabatda bo`lib turadi. Qayd qilinganlarni e’tiborga 
olib, «Tabiat dialektikasi» asarida Engels hayotga quyidagicha ta’rif bergan: 
«Hayot-oqsil jismlarning yashash usulidir, ularni qurshagan tashqi tabiat bilan
bo`ladigan to`xtovsiz moddalar almashinuvi bu usulning muhim momentidir, zero 
mazkur almashinuv to`xtashi bilan hayot ham to`xtaydi, bu esa oqsilning 
buzilishiga olib keladi». Hayotga berilgan ikkinchi ta’rifda tirik tabiatning 
o`zini-o`zi yangilash jarayoniga e’tibor berilgan. «Hayot — oqsil jismlarning 
yashash usulidir. Bu yashash usuli esa o`z mohiyati bilan mazkur jismlarning
ximiyaviy tarkibiy qismlarining doimo o`zini-o`zi yangi lab turishidan iborat». 
Engels hayotga bergan ta’rifning uch tomonini ta’kidlab o`tish kerak. Bular, 
birinchidan, o`lik tabiatdan farq qilib, hayot oqsil jismlar bilan uzviy bog`liq;
ikkinchidan, hayot doimiy sodir bo`ladigan moddalar almashinuvi jarayoni, 
o`zini-o`zi yangi lash jarayoni va nihoyat, uchinchidan, hayot oqsil jismlar tashqi 
muhit bilan doimo aloqada ekanligidadir. Aks holda moddalar almashinuvi
to`xtab, oqsillar parchalanishi yuz beradi. Bu ta’rif XIX asrning ikkinchi 
yarmida berilgan edi. O’tgan davr moboynida biologiya fani yanada rivojlandi. 
Oqibatda hayot muammosi turli sohada ishlayotgan olimlar diqqat-e’tiborini o`ziga 
torta boshladi. Hayot va uning paydo bo`lishi to`g`risida fizik Dj. Bernal, bioximik 
G. Steynman, ximik M. Kalvin, geolog M. Rutten hamda organik ximiya sohasida 
ishlayotgan M. Foks va K. Dozelarning asarlari bosilib chiqqanligi va bu masalaga 
bag`ishlab 1957 yili Moskvada, 1963 yili Uakulla — Springs (Florida shtati) da va 
1973 yili Ponta-Musson (Fransiya) da xalqaro kongresslar chaqirilganligi yuqoridagi 
fikrni yana bir bor tasdiqlaydi. Fan sohasida olingan keyingi ma’lumotlarga ko`ra, 
hujayrada oqsil o`z-o`zidan paydo bo`lmasligi, aksincha, uning sintezlanishi DNK 
molekulasiga bog`liq ekanligi ma’lum bo`ldi. 
Organizmlarni anabioz holatda o`rganish, shuningdek, noqulay sharoitda 

---

94 
(quritilgan organizmlarni —80°, —190°, —253°, —269˚ da saqlash va qulay sharoit-
da xatti-harakatini kuzatish) organizm, organ, hujayralarda hayotiy jarayonlar 
vaqtincha to`xtaganda ham tirik organizmlar o`zining spetsifik xususiyatlarini 
saqlab qolishi va namoyon etishi mumkinligini ko`rsatdi. Fan sohasida olingan 
bunday ma’lumotlar zaminida Engelsning hayotga bergan ta’rifi munozaraga 
sababchi bo`ldi. Bir qator biologlar Engelsning hayotga bergan ta’rifi yangi fan 
dalillari zaminida ham o`z kuchini saqlab qoladi, ammo bunda «oqsil jismlar» 
degan iborani hozirgi zamon mazmunida tushunish lozim, deb uqtiradilar. Ikkinchi 
guruh olimlar, xususan, matematiklar, bioximiklar, genetiklar Engelsning hayot 
haqidagi fikrlari hozirgi fan yutuqlariga mos kelmaydi, shunga ko`ra, hayotga 
tamomila yangicha ta’rif berish kerak, degan fikrni ilgari surdilar. Masalan, A.K. 
Kolmogorov mulohazasiga ko`ra, hayotga ta’rif berganda barcha individlar uchun 
xos bo`lgan axborotni to`plash va qayta ishlash mexanizmi asos qilib olinishi kerak. 
Amerika olimi M. Kalvinning hayotning spetsifik xossasi to`g`risidagi fikri ham 
mazmun jihatdan shunga yaqin keladi. Uning mulohazasiga ko`ra, tirik organizm: 
1) energiya tashish va o`zgartirish; 2) axborotni yig’ish
va tashish xossasiga ega 
molekulyar agregatdan iborat. 
Genetik olim N.P. Dubinin «yerdagi hayot ko`rinishini tarix axboroti va 
o`zini-o`zi vujudga keltirishga ega ochiq sistemadagi DNK, RNK va oqsilning 
o`zaro ta’siri deb xarakterlasa bo`ladi», degan edi. Yana bir guruh faylasuflar 
Engelsning hayotga bergan ta’rifi umuman to`g`ri, lekin unga zamon taqozosi bilan 
ba’zi bir o`zgartirishlar kiritish kerak, deb uqtiradilar. Masalan, Kedrov fikricha, 
hayot ta’rifida materiya yashashi usulining spetsifik xossalarigina emas, balki 
shu bilan birgalikda, harakat formasining spetsifik xossalari ham e’tiborga olinishi 
kerak. 
A. S. Mamzin tomonidan hayotga berilgan ta’rif Kedrov fikrlariga mazmunan 
yaqin . Uning qayd qilishicha, «...dastlabki formadagi hayot tarkibida doimiy 
elementlar sifatida oqsil tipidagi birikmalar, nuklein kislotalar va fosfor-organik 
birikmalar saqlaydigan, atrof-muhit bilan o`zaro ta’sir jarayonida moddalar, 
energiya va axborotning to`planishi hamda o`zgarishi asosida, o`z-o`zidan 
boshqarilish va rivojlanish xossalariga ega bo`lgan ochiq kolloid sistemalarning 
yashash formasidan iborat» deb ta’riflash mumkin. Hayotga berilgan ta’riflarning 
hammasida uning ochiq sistema ekanligi eslatib o`tiladi. Ochiq sistema tushunchasi 
biologiyaga fizikadan o`tgan. Tirik organizmlarga nisbatan ochiq sistema deganda, 
har bir tirik mavjudot tashqaridan oziq shaklida energiya va materiya turini 
o`zlashtirishi hamda hayot faoliyati tufayli vujudga kelgan tashlandiqlarni atrofdagi 
muhitga chiqarib turishi, shundagina u normal hayot kechira olishi tushuniladi. 
Shuning uchun ham ochiq sistema tushunchasi ba’zi bir olimlar tomonidan berilgan 
hayot ta’rifiga kiritilgan. Masalan, V.V. Volkenshteyn hayotga shunday ta’rif 
bergan: «yerda mavjud bo`lgan tirik jismlar biopolimerlardan, ya’ni oqsillar bilan 
nuklein kislotalardan tuzilgan, o`zini-o`zi boshqaradigan va o`zini-o`zi ishlab 
chiqaradigan ochiq sistemalardir». 
Nemis olimi F. Vyoler laboratoriya sharoitida kaliy sianid bilan ammoniy 
sulfatni qizdirib, organik modda — mochevina olishga muvaffaq bo`ldi. Bu bilan 
organizmdan tashqari holatda anorganik moddalardan organik moddalar hosil qilish 
mumkinligini amalda isbotladi. Vyoler tajribasidan keyin 180 yil mobaynida turli 

---

95 
mamlakat olimlari organik moddalarning yanada murakkab tuzilishga ega 
bo`lgan uglevodlar, aminokislotalar va oddiy oqsil birikmalarini sintez qildilar. 
Chunonchi, 1954 yilda Kembrij universitetining xodimi F. Zinger o`z shogirdlari 
bilan birgalikda insulin oqsilidagi aminokislotalarning joylashish tartibini 
aniqladi hamda uni sintez qildi. Olimlardan Muru va Steynu ribonukleaza 
oqsili strukturasini aniqlab, so`ng uni sintez qilishga erishdi. Keyinchalik hind 
olimi Korana va boshqalar ham oqsil molekulasining laboratoriyada sintez 
qilish mumkinligini aniqladilar. Hozirgi vaqtda laboratoriyalarda sintez qilib 
olinadigan organik moddalarning umumiy soni yuz mingdan oshib ketdi.