Genetika va evolyutsion

(Dj. Shopf bo`yicha). Kembriy davrigacha dastlabki tirik hujayralar (a) 
chamasi mayda sharsimon anaeroblar bo`lgan, atrof- muhitda kislorod juda oz miqdorda 
bo`lgani sababli aerob hujayralar kislorodsiz muhitda nobiologik usulda paydo bo`lgan 
organik moddalarni bijg`itish hisobiga yashagan. Biroq keyinchalik fotosintezlovchi 
organizmlar (v) rivoji tufayli bunday oziq moddalarning ahamiyati kamaygan. Dastlab 
fotosintez to`liq kislorodsiz muhitda amalga oshgan. Bu davrda ro`y bergan bir ajoyib 
hodisa azotnnng birikishidir, aks holda yerga bevosita taralayotgan ultrabinafsha nurlar 
ammiak (NN
3
) zapas parchalab yuborgan bo`lur edi. Taxminan 2 mlrd yil ilgari (v) hozirgi 
sianobakteriyalar ajdodlarida aerob fotosintez paydo bo`lgan. Stromatolitlarning 
to`planishiga olib kelgan bu mikroorganizmlar taxminan 100 mln yillar mobaynida O
2
 
ajratgan bo`lsa ham, atmosferada kislorod to`planmay, u okean suvlaridagi yerigan temir 
bilan birikib, kuchli temir chiqindilarini hosil qilgan.

---

99 
Akaborining taxminiga ko`ra, dastlabki oqsillar sintezi uchun tayyor 
aminokislotalar bo`lishi shart emas. U laboratoriya sharoitida formaldegid, ammiak 
va vodorod sianid aralashmasidan oldoqsil moddalar vujudga kelishi mumkinligini 
aniqladi. 
Nuklein kislotalarning abiogen yo`l bilan paydo bo`lishi mumkinligini 
isbotlashda nemis bioximigi Shramm o`tkazgan tajribalar diqqatga sazovordir. 
U 2 ta elektrodli kavsharlangan kolba ichiga shakar, azotli asoslar hamda fosfat 
kislota tuzlari eritmasini solib, uni 80° gacha isitgan va undan elektr zaryad 
o`tkazgan. Bu eritmalar aralashmasi bir necha kundan keyin tekshirilganda, ularda 
DNK va RNK tipidagi moddalar, ya’ni nukleotidlar borligi ma’lum bo`lgan. Old 
biologik sintez uchun zarur energiya elektr uchqunlari, ultrabinafsha nurlar va 
radioaktiv moddalarning parchalanishidan olingan. 
Dj. Bernal oldbiologik birikmalarning konsentratsiyalanishi suvda emas, balki 
keng tarqalgan minerallarning yuza qismida ro`y bergan, degan edi. Bu fikrni 
Isroil institutida ishlayotgan Aron Kachalskiy ham tajriba asosida isbotlab bergan. 
Oldbiologik moddalarning konsentratsiyalanishi va polimerlanishi muzlash va isitilib 
kurishi tufayli amalga oshgan bo`lishi mumkin, chunki Miller va Orgeli 
eritmalarning konsentratsiyasi ulardagi suv muzlatganda ortishi mumkin, deydilar. 
Foks esa quritilgan aminokislotalar aralashmasini 130° isitganda, ularda 
polimerlanish ro`y berganligini va proteinoidlar hosil bo`lganligini tajribada 
isbotlagan. Shunga asoslanib, u dastlabki okeanda sintezlangan aminokislotalar 
vulqon kukunlari bilan aralashib turishi va polimerlanishi mumkin, so`ng 
polimerlanish mahsuloti bo`lgan proteinoidlar yana suvda yuvilib, okeandagi boshqa 
oldbiologik moddalar bilan reaksiyaga kirishgan bo`lishi kerak, deb taxmin qilgan. 
Oldbiologik sistemalar, ehtimol, nisbatan bir butun agregat bo`lib, dastlabki 
oziq bulyonidan farq qilgan bir xil organik moddalar eritmasidan ajralib chiqqan 
bo`lishi mumkin. Chamasi koatservat tomchilar ham shu usul bilan paydo bo`lgandir. 
Koatservat tomchilarning rivojlanishi dastlabki okeanda oqsilga o`xshash va yuqori 
molekulali boshqa organik molekulalarning hosil bo`lishi natijasidir. Qayd qilingan 
jarayon alohida sharoitni talab qilmaydi va u yuqori molekulali organik 
birikmalarning eng qulay usuli hisoblanadi. 
Oparin koatservat tomchilar o`z navbatida 4 bosqichda hosil bo`lgan deydi. 
1-bosqichda eritma o`z konsentratsiyasi bilan atrofdagi eritmada farqlanib ajralgan. 
______________________________________________________________________ 
Okeandagi temir va shunga o`xshashi chiqindilar (g) olingandan keyin sof kislorod 
hozirgi darajagacha ko`paygan. Muhit sharoitida ro`y bergan bunday o`zgarish biologik 
evolyutsiyaga ta’sir etmay qolmagai. Kislorodli muhitda anaerob organizmlar o`z o`rnini 
fotosintezlovchi sianobakteriyalarga bo`shatib bergan. Shunga o`xshash azotfiksatsiya-
lovchi organizmlar ham aerob hayot sharoitiga moslashdi yoki himoya geterotsistalari 
hosil qilgan. Atmosferada to`plangan kislorod azon (O
3
) qavatni hosil qilib, o`z 
navbatida hayot uchun o`ta xavfli bo`lgan ultrabinafsha nurlarning ko`p qismini yerga 
o`tkazmagan. Atmosferada kislorod ko`payishi tufayli faqat kislorodli muhitda 
yashaydigan emas, balki u bilan nafas oladigan rivojlangan. Oqibatda metabolizm 
samaradorligi oshgan. Nihoyat, 1450 mln yil ilgari eukariot (E) hujayralar rivojlanib, 
ular to`liq aerob muhit sharoitga moslashgan. Eukariotlarda jinsiy ko`payishning 
rivojlanishi ular xilma-xilligining ortishiga olib kelgan. 

---

100 
2-bosqichda koatservat tomchilar hajm jihatdan ortib, «o`sa» boshlagan. 3-
bosqichda koatservat tomchilar ham turg`un, ham dinamik holatga o`tgan, ya’ni 
tevarak-atrofdagi eritmadan turli moddalarni yutib olib, kattalashgan va reaksiya 
mahsulotlarini atrofdagi muhitga chiqargan va nihoyat, 4-bosqichda ular o`rtasida 
«tabiiy tanlanish»ga o`xshash jarayon borgan.
Ular orasida sintezlanish va parchalanish reaksiyalari mutanosib hamda davriy 
ravishda bo`lgan. Bu jarayonlarda ma’lum moddalarni regeneratsiya qilib turgan 
koatservat tomchilar yashab qolgan. Koatservat tomchilarining diametri 1—500 
mkm gacha bo`lgan. Ularning ko`pchiligi tashqi muhitdan qalin qavat, go`yo 
membrana bilan alohidalashgan.