Genetika va evolyutsion

3.Yerda hayotning paydo bo`lishi to`g`risida biokimyoviy faraz. 
Olimlardan A. I. Oparin 1924 yili, Dj. Xoldeyn 1928 yili yerda hayot qanday 
paydo bo`lganligi haqida abiogen farazini yaratdilar. Oparin hayot paydo bo`lishi 
to`g`risidagi farazni yaratishda astrofizika, astroximiya, geologiya, bioximiya va 
boshqa fan yutuqlarini e’tiborga oldi. Akademik Oparin o`z farazida yerdagi hayot 
boshqa planetalardan ko`chib kelmaganligini, balki materiyaning milliard yillar 
davom etgan rivojlanishi natijasi ekanligini qayd qildi. 
Oparindan mustasno ravishda ingliz olimi Xoldeyn o`z maqolasida hayot abiogen 
yo`l bilan paydo bo`lganligini yoqlab, tubandagi fikrlarni aytgan. Ultrabinafsha 
nurlar ta’sirida yerning dastlabki atmosferasida har xil organik moddalar, shu 
jumladan, qand va ba’zi bir aminokislotalar sintezlangan. Ular esa oqsilning 
tuzilishi uchun juda zarur birikmalar hisoblanadi. Shunday birikmalar dastlabki 
okean suvida yig`ila borgan va bulyon holatiga kirgan. Ana shu bulyondan hayot 
paydo bo`lgan. 
1947 yili boshqa ingliz olimi. Dj, D. Bernal «Hayotning fizik qonunlari» 
maqolasida organik moddalar okean suvida eritma holatda bo`lgan, keyinchalik 
ularning 
konsentratsiyasi 
shunchalik 
oshganki, 
oqibatda 
polimer 
va 
makromolekulalar hosil bo`lgan. Bunday jarayonning kechishida okean suvining 
qirg`oqqa toshishi va qaytishi muhim rol o`ynagan. Organik birikmalarning dengiz 
va chuchuk suv loyqalari bilan aralashuvi organik moddalar kondensatsiyasining 
kuchayishiga va makromolekulalar hosil bo`lishiga yordam bergan. 
Hozirgi vaqtda yerda mavjud barcha organik moddalar biogen yo`l bilan, 
ya’ni tirik organizmlarda sodir bo`ladigan fotosintez va xemosintez natijasida 
vujudga keladi. Hayotdan nom nishon bo`lmagan qadimgi davrlarda esa bunday 
moddalar abiogen yo`l bilan paydo bo`lishi tabiiy bir hol edi. 
Oparin faraziga muvofiq, yerda hayot paydo bo`lishi bir necha bosqichga 

---

97 
bo`linadi. Birinchi bosqich haqiqatan ham yerning tarixiy rivojlanishida ro`y 
berganligini radioastronomiya yutuqlari asosida bilvosita isbotlash mumkin. Keyingi 
yillarda olingan ma’lumotlarga ko`ra, yulduzlar olamida uglerodning xilma-xil 
birikmalari va formaldegid, sian va uning mahsulotlari ko`plab uchraydi. Bu 
ma’lumotlarning o`zi organik moddalar abiogen yo`l bilan vujudga kelishi 
mumkinligini va bu jarayon faqat hayot paydo bo`lguncha emas, hatto yer va boshqa 
sayyoralar shakllanguncha ham ro`y berganligini isbotlaydi. Shu nuqtai nazardan 
olganda, Oy, kometa, ayniqsa, meteoritlarni o`rganish diqqatga sazovordir. Ularda 
uchraydigan uglerod birikmalarini tadqiq etish, qadimgi davrlarda kimyoviy 
evolyutsiya qanday yo`nalishda borganligini aniqlashga yordam beradi. Kosmik 
kemalar va stansiyalar yordamida yerga olib kelingan Oydagi jismlar 
namunasini o`rganish, ularda oz miqdorda organik moddalar borligidan dalolat 
berdi. Organik moddalar, ayniqsa, ko`mirsimon xondritlar nomini olgan 
meteoritlar xilma-xil organik birikmalarga, jumladan, aminokislotalarga va hayot 
uchun 
zarur 
bo`lgan 
boshqa 
moddalarga 
boy. 
1968—1969 
yillarda 
radiospektroskopiya yordamida yulduzlar orasida organik moddalardan formaldegid 
va ammiak borligi aniqlandi. Umuman olganda hozirgi vaqtda Galaktikada ammiak, 
suv, formaldegid mavjudligi uzil-kesil hal etilgan. Axir Quyosh sathidagi 
temperatura 6000° ekanligi va koinotda hayot uchun xavfli ultrabinafsha, rentgen 
nurlar, elektr zaryadlari ko`pligi e’tiborga olinsa, qayd qilingan organik moddalar 
abiogen yo`l bilan vujudga kelganligiga shubha qilmasa ham bo`ladi (19-rasm). 
Organik moddalarning abiogen usulda paydo bo`lishi faqat nazariy jihatdan 
emas, balki amalda ham isbotlandi. Masalan, Amerikalik olim Miller dastlabki yer 
atmosferasida ko`proq uchragan deb taxmin qilingan ammiak, metan, vodorod va 
suv bug`ini shisha kolba ichiga joylashtirib, undagi temperaturani 80˚ ga yetkazib, 
apparatning kengroq qismi devorlariga kavsharlangan elektrodlar orqali elektr 
zaryadlari berilsa, kolbadagi suyuqlikning rangi o`zgarib, aminokislotalar va 
boshqa organik moddalar hosil bo`lganligini aniqlagan. 
Olimlardan Pavlovskaya va Pasinskiylar yuqoridagi gazlar aralashmasidagi 
vodorod o`rniga uglerod oksidni qo`shdilar va ularga ultrabinafsha nurlar ta’sir 
ettirib, aminokislotalar olishga muvaffaq bo`ldilar. Eybelson metan, ammiak, 
vodorod, suv bug`i, uglerod oksidi, karbonat angidrid, azotdan iborat gazlar 
aralashmasidan aminokislotalar hosil bo`lishini isbotladi. Doze va Raevskiy bunday 
dastlabki gazlar aralashmasiga rentgen nurlari ta’sir ettirish orqali har xil 
aminokislotalar olish mumkinligini ko`rsatdilar. 
Yer sayyorasi tarkibida qadimgi zamonda uglerodlarning metallar bilan 
birikishidan hosil bo`lgan karbidlar ko`plab uchraydi. Aftidan, yerning markaziy 
o`zagi temir, nikel va kobaltning uglerod bilan qo`shilishidan hosil bo`lgan 
karbidlardan iborat bo`lsa kerak. Ehtimol, bunday karbidlar yerning rivojlanishi 
tarixining ma’lum davrlarida yuza joylashgandir. D. I. Mendeleev karbidlar suv 
bilan birikishi natijasida uglevodorodlar hosil bo`lishini ko`rsatib o`tgan edi. 
Shunday qilib, hayot paydo bo`lishidagi birinchi bosqich turli moddalarning 
kimyoviy evolyutsiyasi natijasida oddiy molekulalardan iborat organik moddalar 
paydo bo`lishi bilan izohlanadi. «Mayda organik molekulalar paydo bo`lib, 
rivojlangandan so`ng, keyingi har xil xossa va tuzilishga ega polimer birikmalarni 
hosil etish bilan bog`liq muhim ikkinchi bosqich boshlanadi. Yaponiya olimi

---

98 
19-rasm.