Genetika va evolyutsion

Mezozoy erasi. 
175 million yil davom etgan bu era trias, yura va bo`r davrlariga 
bo`linadi. Mazkur eraning trias
 
davridagi o`rmonlarda paporotniklar, qirqbo`g`imlar, 
bir oz kam bo`lsada, ochiq urug`li o`simliklar, ninabarglilar, ginkgolar, 
sagovniklar avj olib rivojlangan. 
Umurtqali hayvonlar orasida sudralib yuruvchilar xilma-xil sharoitga 
moslashib, turli-tuman formalar kelib chiqgan. O`sha davrda paydo bo`lgan 
kaltakesaklardan gatteriya hozirgi vaqtda yangi Zelandiyaning shimoliy 
qirg`oqlarida «tirik qazilma» sifatida saqlanib kelmoqda. Trias davrida o`txo`r va 
yirtqich dinozavrlar yashagan. Ularning eng yiriklarining bo`yi 5—6 metrga yetgan. 
Tashqi ko`rinishidan kaltakesakka o`xshab ketadigan psevdozuxiyalarning orqa 
oyoqlari 
oldingilariga 
nisbatan 
anchagina 
baquvvat 
bo`lib 
rivojlangan. 
Psevdozuxiyalardan keyinchalik timsohlar, qushlarning ajdodlari paydo bo`lgan, deb 
taxmin qilinadi. Triasda toshbaqalar ham rivojlangan. 
Dengiz va okeanlarda baliqlar va mollyuskalarning ko`plab uchrashi ba’zi 
sudralib yuruvchilarning oziqqa boy suv muhitiga qayta moslashishiga sabab 
bo`lgan va oqibatda suvda hayot kechiruvchi ixtiozavrlar uchragan. Ular tashqi 
tuzilishidan akula va delfinlarga o`xshash bo`lgan. Sudralib yuruvchilar bir 
qancha progressiv belgilarga ega bo`lsa ham, biroq tana haroratining atrofdagi 
muhitga bog`liqligi quruqlikdagi xilma-xil sharoitda tarqalishini cheklab 
qo`ygan. Trias davrida ba’zi territoriyalarda iqlimning sovishi sudralib 
yuruvchilarga nisbatan murakkab tuzilgan issiqqonli hayvonlar sut emizuvchilarning 
kelib chiqishiga imkon bergan. Aftidan, dastlabki sut emizuvchilar hozirgi yexidna 
va o`rdakburunga o`xshab tuxum qo`yib ko`paygan bo`lsa kerak. 
Yura
 
davriga kelib, dengiz va okeanlarda boshoyoqli molyuskalardan
 
ammonitlar va belemnitlar ko`plab uchraydi. Ammonitlar tanasi spiralsimon 
chig`anoqning oldingi kamerasida joylashgan, chig`anoqning qolgan kataklari havo 
bilan to`la bo`lgan. Chig`anoqdagi havo miqdorining boshqarilishi orqali ammonitlar 
suv yuzasiga ko`tarilgan va suv ostiga tushgan. Belemnitlar ko`rinishidan hozirgi 
boshoyoqli 
mollyuskalardan 
kalmarlarni 
eslatgan. 
Dengizlarda 
sudralib 
yuruvchilarning xilma-xilligi ortib, ixtiozavrlar bilan bir qatorda pleziozavrlar ham 
rivojlangan. 
Sudralib yuruvchilar havo muhitini ham ishg`ol qilgan. Havo muhitida xilma-
xil hasharotlar bo`lishi hasharotxo`r uchuvchi kaltakesaklarni vujudga keltirgan. 
Uchuvchi kaltakesaklar jumlasiga yura davrida paydo bo`lgan pterodaktiliya, 
ramfarinxlarni kiritish mumkin. Uchuvchi kaltakesaklar bilan bir vaqtda dastlabki 
qushlar kelib chiqqan. Yura qatlamlaridan topilgan arxeopteriks ana shunday 
formalardandir. Uning tuzilishida sudralib yuruvchilar va qushlarnikiga o`xshash 
belgilarni ko`rish mumkin. Jag`larida tishlar bo`lishi, kaltakesaklarga o`xshash 

---

114 
uzun dum, oldingi oyoqlarida uchta barmoqning yaxshi rivojlanganligi va 
changalining bo`lishi sudralib yuruvchilarga, tanasining pat bilan qoplanganligi, 
oldingi oyoqlarining shaklan o`zgarib, qanotlarga aylanganligi qushlarga xos 
belgilardir. O`sha davrdagi qushlarning kattaligi ko`pi bilan kaptardek bo`lgan. 
Oldingi oyoqlarining tuzilishiga qaraganda, ular daraxtlarga bemalol o`rmalab 
chiqa olgan. Dastlabki qushlar, ehtimol psevdozuxiyalarga yaqin qandaydir 
sudralib yuruvchilardan rivojlangan bo`lishi mumkin. Quruqlikda yashovchi sudralib 
yuruvchilardan ba’zilarining, masalan, diplodokning uzunligi 30 metrga bo’lib, ular 
o`txo`r hisoblangan. Yirtqich dinozavrlarning bo`yi 10—15 metrga yetgan. Yura 
davriga kelib, xaltali sut emizuvchilar, yopiq urug`li o`simliklar rivojlangan. 
Bo`r
 
davrida sodda hayvonlar — foraminiferalar chig`anoqlaridan ko`plab bo`r 
qatlami hosil bo`lgan. Bu davrga kelib, Golenkin mulohazasiga ko`ra, yerda 
qandaydir yirik o`zgarishlar sodir bo`lib, ular atmosferadagi qalin bulut qatlamini 
parchalab yuborgan va quyosh nurlari o`simlik barglariga bevosita tushadigan bo`lib 
qolgan. Ochiq urug`li o`simliklar o`zgargan sharoitga moslasha olmagan va ko`plab 
nobud bo`lgan. Aksincha, yopiq urug`li o`simliklar bunday sharoitda birmuncha 
yaxshi rivojlangan. Ularning o`sha davrda paydo bo`lgan vakillari — terak, tol, 
eman, evkalipt, palmalar hozirgacha yashab kelmoqda. Bu davrda dinozavrlarning 
xuddi tuyaqushlarga o`xshash, orqa oyoqda yuradigan yangi formalari vujudga 
kelgan. Sudralib yuruvchilarning himoyalanishi ikki yo`nalishda borgan. Birinchi 
yo`nalishda ularning tanasi bahaybat qiyofaga kirgan. Ikkinchi yo`nalishda esa 
himoya organlari — shoxlar va suyakli zirhlari ham bo`lgan. Ba’zi o`txo`r 
dinazavrlar nosoroglarga o`xshash bo`lgan. Uchuvchi kaltakesaklar ham xilma-xil 
bo`lib, ba’zilarining qanoti 8 metrga etgan. Qushlar og`zida hali tishlar saqlangan. 
Boshqa belgilari bilan ular hozirgi qushlardan farq qilmagan. 
Chamasi, yo`ldoshli sut emizuvchilar bo`r davrida vujudga kelgan bo`lishi 
kerak. Sudralib yuruvchilarning tuxumi rivojlanishi uchun ma’lum temperatura 
zarur. Tana temperaturasining doimiy emasligi, tuxum bilan ko`payish sudralib 
yuruvchilarning shimoliy o`lkalarga tarqalishini cheklab qo`ygan. Sut emizuvchilar 
tana temperaturasining doimiyligi, tirik tug`ish sudralib yuruvchilarga nisbatan 
o`zgargan muhit sharoitiga ko`proq moslanishiga sabab bo`lgan. Bu holat kaynozoy 
erasida sudralib yuruvchilar o`rniga sut emizuvchilar hukmron bo`lishiga imkon 
bergan. 
Hasharotlar keng tarqalishi bilan yopiq urug`li o`simliklarning ba’zilari 
hasharotlar yordamida changlana boshlagan. Bo`r davrinnng oxiriga kelib, yangi
tog`lar hosil bo`lishi jarayonlari ro`y bergan va Alp, Himolay kabi tog` tizmalari 
hosil bo`lgan. Iqlim o`ta kontinentallashib, soviy boshlagan. Dengizlardagi 
ammonitlar, belemnitlar va ular bilan oziqlanuvchi yirtqich kaltakesaklar — 
pleziozavrlar va ixtiozavrlar qirilib ketgan. Quruqlikda o`txo`r dinazavrlar uchun 
oziq hisoblangan suvga yaqin o`simliklar yoppasiga qirila boshlagan. Oqibatda 
o`txo`r dinazavrlar va ular oziqlanuvchi yirtqich dinazavrlar nobud bo`lgan. 
Sudralib yuruvchilardan ekvatorga yaqin joylarda faqat timsohlar, toshbaqalar va 
gatteriya kabi yirik formalar saqlanib qolgan. Ularning boshqa yashab qolgan 
formalari (ilonlar, kaltakesaklar) unchalik katta bo`lmagan. 
Mezozoy erasida sudralib yuruvchilarning xilma-xil sharoitga moslanishi 
idioadaptatsiya yo`nalishida borgan. Natijada ixtiozavrlar, pleziozavrlar, uchar 

---

115 
kaltakesaklar va quruqlikda yashovchi dinazavrlarning o`txo`r, yirtqich formalari va 
boshqa organizmlar guruhi paydo bo`lgan. Bu eradagi aromorfoz o`zgarishlarga 
qushlar, sut emizuvchilar hamda gulli o`simliklarning vujudga kelishini kiritish 
mumkin. Qushlarning rivojlanishi bosh miya, sezuv organlari, o`pkalar 
takomillashishi, bronx va alveolalar sonining ortishi, 4 kamerali yurakning 
rivojlanishi, pat, parning paydo bo`lishi bilan uzviy bog`liqdir. Bu o`zgarishlar 
qushlarning tuzilishi, hayot faoliyati sudralib yuruvchilarnikiga nisbatan 
murakkablashuviga olib kelgan. 
Sut emizuvchilarda ham nafas olish, qon aylanish organlari murakkablashgan, 
moddalar almashinuvi jarayoni tezlashgan. Bular terining jun bilan qoplanishiga, 
tana temperaturasining doimiy bo`lishiga imkon bergan, Miyacha va miya yarim 
sharlarining kattalashishi tufayli murakkab shartsiz reflekslar va instinktlar, 
shuningdek, shartli reflekslar hosil bo`lish imkoniyati kengaygan. 
Gulli o`simliklarda ham bir qancha o`zgarishlar sodir bo`lgan. Gulning vujudga 
kelishi, qo`sh urug`lanish kabi o`zgarishlar ana shular jumlasidandir.