Genetika va evolyutsion

Kaynozoy erasi. 
70 million yil davom etgan va uchlamchi, to`rtlamchi 
davrlarga bo`linadi. 
Uchlamchi 
davrda dastlabki yo`ldoshli sut emizuvchilar 
yashagan. Ularning vakili bo`lgan hasharotxo`r hayvonlardan dastlabki yirtqichlar 
paydo bo`lgan. Bu davrning birinchi yarmida yirtqich hayvonlar suv muhitiga ham 
tarqalgan va oqibatda kurakoyoqlilar, kitsimonlar rivojlangan. Quruqlikdagi yirtqich 
formalardan dastlabki tuyoqli hayvonlar vujudga kelgan. Tuyoqlilar o`z navbatida 
juft tuyoqlilar, toq tuyoqlilar va xartumlilarning kelib chiqishi uchun asos bo`lgan. 
Bularning hammasi sut emizuvchilarning tuzilishi va hayot faoliyati sudralib 
yuruvchilarga nisbatan yuqori pog`onaga ko`tarilishiga sabab bo`lgan. Keng 
tarqalgan tropik, subtropik o`rmonlar uchlamchi davr oxiriga kelib, yo`qola 
boshlagan. Chunonchi, Vengriyadan to Mongoliyagacha bo`lgan territoriyadagi tropik 
o`rmonlar yo`qolib, cho`l zonasi bilan almashingan. Bu davrning ikkinchi yarmida 
yopiq urug`li o`simliklarning bir pallalilar sinfiga kiruvchi ko`kat o`simliklari 
nihoyatda ko`payib, yashash uchun kurash va tabiiy tanlanishda daraxtsimon 
formalarni asta-sekin siqib chiqargan. Bundan taxminan 40 million yil ilgari 
hasharotxo`r hayvonlardan dastlabki primatlar rivojlangan. 
Uchlamchi
davr oxiriga kelib, hozirgi o`simlik, hayvonlar oilalari rivojlangan. 
Uchlamchi davrda keng tarqalgan yopiq urug`li o`simliklar, hasharotlar, qushlar va 
sut 
emizuvchilar 
birgalikda 
ko`pgina 
biosenozlar 
hosil 
qilgan. 
Odatda, 
hasharotlarning ba’zilari o`simliklardagi nektar va chang, ikkinchilari barg, 
uchinchilari o`simlik - shiralari hisobiga hayot kechirgan. Bunday hasharotlar, o`z 
navbatida, yirtqich hasharotlarga yem bo`lgan. Qushlarning bir qismi (donxo`r 
qushlar) yopiq urug`li o`simliklar bilan, boshqalari hasharotlar bilan oziqlangan. 
Lekin har ikkala guruhi yirtqich qushlar uchun g`anim bo`lgan. Kaynozoy erasida 
yashagan hayvonlar, o`simliklar o`rtasida mana shunday usuldagi murakkab 
munosabatlar vujudga kelgan va ular biosenozning asosini tashkil etgan. 
To`rtlamchi 
davr mobaynida mastodontlar, mamontlar, darranda tishli bahaybat 
kaltakesaklar, gigant yalqovlar, katta shoxli bug`ular nobud bo`ladi. Bu davrda 
Yevrosiyo va Shimoliy Amerikaning kattagina territoriyasi to`rt marta muz bilan 
qoplangan. Skandinaviya tog`laridan surilgan muz Kiev, Kursk, hatto Voronejgacha 
yetib kelgan. Natijada ko`pgina hayvonlar, o`simliklar muz ostida qolib, yoppasiga 

---

116 
nobud bo`lgan. Faqat Qora dengiz, Kavkaz, Qrimning janubiy, Kaspiy dengizi 
qirg`oqlarida, Ussuriy o`lkasida tropik va subtropik o`simliklar saqlangan. Muz yaqin
borgan joylarda o`simliklarning faqat sovuqqa chidamli formalari — ninabargli va 
barglarini to`kadigan daraxtlargina yashab qolgan. Muzlash tufayli jahon okeanining 
sathi 60—90 metr pasaygan, natijada Yevropa bilan Angliya, Osiyo bilan Shimoliy 
Amerika, Hindi-Xitoy yarim oroli bilan Zond arxipelagi o`rtasidagi quruqlik orqali 
aloqalar vujudga kelgan. Bu esa o`sha yerlarda yashayotgan hayvonlar, o`simliklarning 
migratsiyasi uchun imkoniyat tug`dirgan. To`rtlamchi davrga kelib, odam paydo bo`lgan. 
Odam paydo bo`lishi o`simliklar va hayvonot olamining rivojlanishiga o`z ta’sirini 
ko`rsatgan. Kaynozoy erasida sut emizuvchilar va qushlarning xilma-xil turkumlari va 
oilalari idioadaptatsiya va uning konkret yo`nalishi hisoblangan adaptiv radiatsiya, 
divergensiya, parallelizm, konvergensiya asosida kelib chiqqan. Adaptiv radiatsiya 
tufayli ba’zi sut emizuvchilar daraxtlarda (dendrobiontlar), havoda (aviabiontlar), yer 
tagida (edafobiontlar), suvda (gidrobiontlar) yashashga moslashgan. Adaptiv 
radiatsiya qushlarda ham amalga oshgan.