Genetika va evolyutsion

3.
 
Hayotning tuzilish darajalari. 
Evolyutsiya sintetik nazariyaning taraqqiy etishi tufayli tirik tabiatni o`rganishga 
oid tadqiqotlarda biologik usullardan tashqari, fizika – kimyo, matematik usullar 
ham keng qo`llanila boshlanadi. Natijada hayotning tuzilish darajalari haqidagi 
bilimlar shakllandi. Hayot tuzilishi darajalarining miqdori va sifati to`g`risida 
olimlar o`rtasida yakdillik bo`lmasada, lekin uni molekula, hujayra, organizm, 
populyatsiya – tur, biogeosenotik, biosfera darajasida mavjudligini ko`pchilik e’tirof 
etadi. Evolyutsion jarayonlari hayotning molekula darajasidan tortib, to biosfera 
darajasigacha bo`lganlarini qamrab oladi. Ammo asosiy evolyutsion hodisalar 
molekula, hujayra organizm, populyatsiya, tur va biogeosenotik darajalarda 
kuzatiladi. Hayotning har bir tuzilish darajasida uning boshlang`ich birligi bo`lib, 
nuklein kislotalar molekulasining bir bo`lagi hisoblangan gendir. DNK 
reduplikatsiyasi tufayli genlardan nusxa va axborot olinadi va ular bo`g`inlar orasida 
uzviy bog`lanishni hosil etadi. Odatda, molekulalar turg`unligining buzilishi 
genlardagi axborot o`zgarishiga sabab bo`ladi. Bu albatta boshlang`ich hodisa 
hisoblanadi. DNK reduplikatsiyasida bunday o`zgarishlar – mutatsiyalar kelgusi 
bo`g`inlarga berilishi tabiiydir. DNK molekulasidagi axborot hayotiy jarayonlarni 
amalga oshirishda bevosita emas, balki bilvosita ishtirok etadi. 
DNK molekulasidagi irsiy axborot ma’lum muhit, organoid, energiya bo`lgan 
taqdirdagina oqsil biosintezi jarayonida haqiqiy axborot holiga aylanadi. Albatta, 
qayd qilingan jarayon hayotning hujayraviy tuzilish darajasida ro`y beradi. Shunga 
ko`ra, hayotning hujayraviy tuzilishining boshlang`ich birligi hujayra, boshlang`ich 
hodisasi esa hujayra metabolizmning reaksiyalaridir. Hujayraning faoliyati tufayli 
tashqaridan kirgan moddalar hujayra zahirasi va energiyasiga aylanadi va ularning 
sarflanishi hamda qayta sintezlanishi irsiy axborot zaminida amalga oshadi.
Tug`ilgandan to hayotini tamomlaguncha tirik sistema tarzida bo`lgan individ 
hayotning organizm darajasining boshlang`ich birligi hisoblandi. Shunga ko`ra, uni 
hayotning ontogenetik darajasi deb aytish ham mumkin, chunki tashqi muhitning 
muayyan sharoitida organizmdagi mavjud irsiy axborotning amalga oshishi uning 
o`ziga xos fenotipini shakllantiradi. Individual rivojlanish mobaynida organizmda 

---

117 
yuz beradigan barcha qonuniy o`zgarishlar hayotning organizm darajasining 
boshlang`ich hodisasi hisoblanadi. 
Hayotning populyatsiya – tur darajasining boshlang`ich birligi populyatsiyadir. 
Populyatsiya organizmlar uyushmasi genofondining umumiyligi bilan belgilanadi. 
Bir turga kiruvchi populyatsiyalar o`zaro erkin chatisha olgani sababli populyatsiya 
ochiq genetik sistema hisoblanadi. Evolyutsiyaning boshlang`ich omillari ta’sirida 
populyatsiya genofondida evolyutsion yangilanish ro`y beradi. Bu yangilanish 
hayotning populyatsiya – tur darajasining boshlang`ich hodisasidir. 
Ma’lum kimyoviy tarkibga ega bo`lgan tuproq, havo, namlik hamda 
temperaturada yashaydigan bir turga mansub organizmlar boshqa turga kiruvchi 
organizmlar bilan o`zaro bog`liq bo`ladi. Muhitning ma’lum sharoitda har xil 
sistematik guruhlarga kiruvchi organizmlar o`zgaruvchan, shu bilan birgalikda 
ma’lum muddat mobaynida turg`un uyushma biogeosenozlarni hosil qilib, u 
hayotning biosenotik darajasi uchun birlik hisoblanadi. Ayrim biogeosenozlarning 
tur tarkibi tarqalgan joyning xarakteristikasini, moddalar va energiyaning davra 
bo`ylab aylanishini ta’minlab, o`z navbatida hayotning biogeosenotik darajasi uchun 
boshlang`ich hodisa hisoblanadi. Moddalar va energiyaning davra bo`ylab 
aylanishida tirik organizmlar muhim o`rin tutadi. Moddalar va energiya shakldagi 
xar bir biogeosenoz ochiq sistemadir. Shu sababli biogeosenozlar yagona 
kompleksga, ya’ni hayotning tarqalish oblasti – biosferaga birlashadi. Hayotning 
yuqorida tasvirlangan tuzilish darajalari evolyutsiya jarayonining umumiy 
strukturasini ifodalaydi.