Genetika va evolyutsion

4.
 
Bir hujayrali organizmlarning kelib chiqishi. 
Yaqin vaqtgacha hayotning eng qadimgi formalari to`g`risidagi ma’lumotlar 
juda kam edi. Bunga asosiy sabab ana shu hayot formalari juda mayda va 
yumshoq tanali ekanligidir. Chunonchi, kembriy davrigacha bo`lgan yer 
qatlamlarida faqat meduza, xilma-xil chuvalchanglar, qisman bulutlarning toshga 
aylangan nusxalari topilgan edi. Albatta, bu qazilmalar hayotning qadimgi formalari 

---

101 
haqida birmuncha tasavvur hosil qilishga imkon yaratib, paleontologik solnomani 100 
mln yil orqaga surgan bo`lsada, lekin hayotning eng qadimgi formalari qanday 
bo`lgan, degan muammoni echa olmadi. 
Kembriy davrigacha bo`lgan hayot izlarini axtarishda XX asr boshida Charlz 
Uolkott topgan stromatolitlar muhim ahamiyat kasb etdi. U Kanadaning g`arbida 
topilgan ohakdan iborat g`
O
vak tepaliklar va ustunlarni tekshirib, bu riflar suv 
o`tlaridan iborat, deb taxmin qildi. Keyinchalik olimning bu taxmini to`laligicha 
tasdiqlandi. 1954 yili Steli A. Tayler Ontarioda topilgan qazilmalarni tekshirib, ular 
ko`k-yashil suvo`tlar va bakteriyalardan iborat ekanligini isbotladi. Avstraliyaning 
g`arbiy qirg`oqlaridagi suvi juda sho`r, shunga ko`ra umurtqasiz hayvonlar 
bo`lmagan Sharq ko`rfazida tirik stromatolitlarni topdi va ular kembriy davrigacha 
yashagan ko`k-yashil suvo`tlar bilan bakteriyalarga o`xshashligini ma’lum qildi. 
Hozirgacha qadimgi ko`k-yashil suvo`tlar, bakteriyalardan iborat qazilma holdagi 
45 dan ortiq stromatolitlar topilgan. 
Prokariot organizmlardan iborat bo`lgan qadimgi bakteriyalar bundan 3,5 mlrd 
yil ilgari yashagan. Hozir bakteriyalarning ikki oilasi — qadimgi, ya’ni 
arxyebakteriyalar va eubakteriyalar mavjud. Arxyebakteriyalar sho`r suvlarda, 
yuqori temperatura muhitida, metan gaziga boy joylarda yashaydi, Taxmin 
qilinishicha, 3 mlrd yil mobaynida yerdagi hayot faqat ibtidoiy mikroorganizmlar 
shaklida bo`lgan. Ular bir hujayrali bo`lib, anaerob sharoitda yashab, elektr 
uchqunlari, ultrabinafsha nurlar yordamida abiogen yo`l bilan hosil bo`lgan organik 
moddalar energiyasidan foydalangan. Eukariotlar paydo bo`lguncha yerdagi yakkayu 
yagona mavjudotlar bo`lgan prokariotlarning xilma-xilligi eukariotlarga nisbatan 
anchagina kam bo`lsa ham, biroq metabolizm va bioximiyasi bo`yicha ular nihoyatda 
turli-tuman bo`lgan. (4-jadval)
Hozirgi prokariotlar singari, qadimgi turlarni kislorodga munosabati bir xil 
bo`lmagan. Ba’zi bakteriyalar kislorodli muhitda yashay olmasa, ikkinchi xillari 
kislorodga chidamli, uchinchi xillari kam kislorodli muhitda yashasa, to`rtinchi xili 
kislorodsiz muhitda yashay olmagan. Vaholanki, eukariotlar faqat kislorodli muhitda 
hayot kechiradi. Dastlabki prokariotlar abiogen yo`li bilan sintezlangan organik 
moddalarni kislorodsiz parchalash hisobiga yashaganligi ehtimoldan holi emas. Bu 
esa bora-bora muhitda organik moddalarning kamayishiga sabab bo`lgan va 
oqibatda prokariotlar orasida oziqa uchun raqobat kuchaygan. Bu raqobat 
kamayishining yagona yo`li ba’zi bir prokariotlarning geterotrof oziqlanishdan 
avtotrof oziqlanishga o`tishi edi. Qayd qilingan prokariotlar tarkibidagi pigmenti 
bilan farq qilgan bo`lsada. Lekin ular hozirgi sianobakteriyalar va eukariot 
organizmlardan farq qilib, fotosintez jarayonini dastlab anaerob sharoitda amalga 
oshirgan va atrof-muhitga erkin kislorod ajratmagan. 
Bu prokariotlardan keyinchalik sianobakteriyalarning ajdodlari kelib chiqqan, 
deb taxmin qilinadi. Prokariotlarning ayrim xillarida ro`y bergan fotosintez faqat, 
ular orasidagi raqobatning kamayishiga emas, balki biogen usulda hosil bo`lgan 
organik moddalarning parchalanishiga atmosferada esa kislorodning to`planishiga 
sabab bo`ldi. 
Fotosintez jarayoni tufayli bora-bora atmosferaning yuqori qismida ozon qavati 
hosil bo`ldi va u mavjudotlarning hayot uchun nihoyatda xavfli ultrabinafsha nurlar 
ta’siridan saqlanish imkonini tug`dirdi. 

---

102