153
genotipni saqlay boradi. Agar bir necha bo`g`in mobaynida yashash sharoiti
o`zgarmasa, u holda populyatsiya — yuqori moslanish darajasiga ega bo`ladi va
tabiiy tanlanish genetik o`zgaruvchanlikni stabillashtirishga tomon yo`naladi. Bunday
sharoitda tanlanish to`xtamaydi, balki davom etib,
muhitga yaxshi moslashgan,
o`rtacha normaga ega formalar saqlanadi, normadan o`zgargan organizmlar esa
nobud bo`ladi. Tanlanishning bu shaklini Shmalgauzen stabillashtiruvchi tanlanish
deb nomladi.
Fenotip tomondan keskin o`zgargan formalarning halokatga uchrashi tabiiy
populyatsiyalarda bir necha bor kuzatilgan. Masalan, G. Bempes tomonidan
chumchuqlar ustida o`tkazilgan kuzatishni olish mumkin. U qattiq qor bo`ronidan
so`ng
yarim muzlagan, chalajon shahar chumchuqlarining 132 tasini daladan
laboratoriyaga olib kelgan. Ularning 72 tasi tirilgan. Bempes o`lik va tirik qolgan
chumchuqlarning qanotini o`lchab ko`rgan. Tirik qolgan chumchuqlar qanotining
uzunligi o`rtacha, nobud bo`lgan chumchuqlarniki esa uzun yoki kalta bo`lgan,
binobarin, qanotlari o`rtacha uzunlikda bo`lgan formalar bo`ron paytida tirik
qolganligi, normadan o`zgargan chumchuqlar nobud bo`lganligi aniqlangan.
Hasharotlar yordamida changlanadigan o`simliklar gulining yirik-maydaligi va
shakli shamol yordamida changlanadigan o`simliklar gulinikiga nisbatan anchagina
turg`un ekanligi ma’lum. Hasharotlar yordamida
changlanadigan gullarning
tuzilishidagi turg`unlik o`simliklar bilan ularni changlatuvchilarning birgalikdagi
evolyutsiyasi va o`zgargan formalarning qirilishi bilan bog`liq. Masalan, tukli ari tor
gultojibarglar orasiga kira olmagani sababli, kapalak xartumchalari ham uzun
gultojibargga va qisqa changdonlarga tega olmaydi. Bunday o`zgargan o`simlik
formalari chetdan changlanmasdan nasl bera olmaydi.
Kern va Penrouz yangi tug`ilgan chaqaloqlarning o`limi protsent ularniig
vazniga bog`liqligini aniqladilar. 28 kunlik chaqaloqlarning vazni o`rtacha
bo`lganlariga nisbatan og`ir yoki kam bo`lganlari ko`proq nobud bo`lar ekan.
Ba’zi bir qushlarda ko`payish qo`ygan tuxumi soniga bog`liq ekanligini aniqladi.
Bunda u tabiiy tanlanish tufayli har bir qush uchun ma’lum miqdorda tuxum
qo`yish mavjud, degan xulosaga asoslandi.
Tashqi tomondan qaraganda, go`yo
qush qancha ko`p tuxum qo`ysa, u shunda ko`p nasl qoldirishga moslashgandek
bo`lib ko`rinadi. Haqiqatda esa qush bolalarining soni bilan ota-ona keltirgan oziq
o`rtasida nomutanosib korrelyatsiya mavjud bo`ladi. Odatda, qush bolalari qancha
ko`p bo`lsa, ular kam oziq bilan ta’minlanadi va tez-tez nobud bo`ladi.
Chug`urchuq uyasiga eng ko`pi bilan 5 ta tuxum qo`yadi. Agar 5 tadan ortiq
qo`ysa, oziq yetishmasligi sababli uchish davrida bolalarning eng nimjonlari
nobud bo`ladi.
Yuqorida keltirilgan misollarda tabiiy tanlanish bosimi bir belgiga, masalan,
yashab qolishga ijobiy ta’sir qilsa, boshqa belgi (tuxumlar soni) bilan nomutanosib
muvozanatda bo`lishini ko`rsatadi.
Bunday hodisalar moslanish, hayotchanlik nasl
qoldiruvchi organizmlar fenotipining hamma xususiyatlariga bog`liqligidan yana bir
bor dalolat beradi. Individ fenotipi va genotipi, populyatsiya va uning genofondi,
bularning hammasi yuksak darajadagi murakkab sistemalar bo`lib, ularning har
biri tabiiy tanlanish orqali ikkinchisiga moslashadi.
Tabiiy tanlanish individ komponentlarining shunday
muvozanatini vujudga
keltiradiki, u populyatsiyalarning konkret sharoitga moslanishiga safarbar etiladi.
154
Shunday mutanosib moslanish tufayli ayrim belgilar maksimum darajada namoyon
bo`lmay, o`rtacha darajada rivojlanadi. Belgilari o`rtacha darajada yoki unga
yaqin darajada bo`lgan individlarning saqlanishiga qaratilgan tanlanish
stabillashtaruvchi tanlanish
deyiladi. Bu tanlanish o`rtacha normani saqlab,
mustahkamlab o`zgargan formalarning nobud bo`lishi bilan xarakterlanadi.
Stabillashtiruvchi tanlanish organizmlar rivojlanishini tashqi muhitda ro`y beradigan
tasodifiy o`zgarishlardan saqlab, uni avtomatlashtirishi katta ahamiyatga ega.
Stabillashtiruvchi tanlanish normani mutatsion
jarayonning vayron qiluvchi
ta’siridan saqlaydi. Bu tanlanishsiz tirik tabiatda turg`unlik bo`lmaydi (28-rasm).
Do'stlaringiz bilan baham: 
