Genetika va evolyutsion

2.
 
Yashash uchun kurash formalari 
Ilgari qayd qilib o`tilganidek, Darvin yashash uchun kurash deganda, 
jumladan, organizmlarning cheksiz darajada urchishga intilishi va unga muhitning 
abiotik va biotik omillarining ko`rsatgan qarshiligini ham tushungan. Odatda, 
organizmlar aktivligi urchishdagi potentsial imkoniyatlarga mos keluvchi 
geometrik progressiyaga qarab belgilanadi. Lekin bu I. I. Shmalgauzen ta’biri 
bilan aytganda, tabiiy sharoitdagi haqiqiy «hayot bosimi»ni hamda unda u yoki bu 
xil organizmlarning tutgan o`rnini aniq ko`rsatmaydi. Masalan, biogeosenozda yilda 
bitta yoki millionta tuxum qo`yadigan organizmlarning ahamiyatini urchishning 
geometrik progressiyasiga asoslanib tushuntirish mumkin emas, Bu o`z-o`zidan, 
nasl qoldirish — organizmlar aktivligining bir formasi ekanligidan dalolat beradi. 
Evolyutsiya jarayonida organizmlar urchishidagi potentsial imkoniyat ma’lum rol 
o`ynaydi va u e’tiborga olinishi kerak. Biroq yashash uchun kurashda 
populyatsiyaning aktivligi undagi jinsiy jihatdan yetilgan organizmlar soni bilan 
o`lchanadi. 
Darvinning yashash uchun kurash tushunchasi mazmun jihatdan juda 
murakkab, xilma-xil tarkibiy qismlarga ega, chegarasi noaniq tushunchadir. 
Yashash uchun kurash iborasi noaniqligi uchun bir necha marta tanqid ostiga 
olindi. Shunga qaramay, uning tarkibiy qismlarining o`zaro munosabatlari e’tiborga 
olinsa, u holda bu tushuncha tabiiy tanlanishni ta’minlaydigan va yo`naltiradigan 
hayot dinamikasini to`g`ri aks ettira olishiga shubha qolmaydi. 
Darvindan so`ng yashash uchun kurash iborasini boshqa biror tushuncha bilan 
almashtirishga 
urinishlar 
bo`ldi. 
Uning 
o`rniga 
e
liminatsiya 
(qirilish) 
tushunchasini ishlatish afzal ko`rildi. Fanga K. Timiryazev va T. Morgan 
tomonidan kiritilgan mazkur termin nisbatan konkret bo`lsa ham, Shmalgauzen 
ta’kidlashicha, u Darvinning yashash uchun kurash tushunchasi doirasini anchagina 
toraytiradi. U yashash uchun kurash tushunchasi singari dinamik emas va 

---

147 
organizmlar aktivligini inkor etib, ularni passiv ob’ektlarga aylantirib qo`yadi. 
Darvinning yashash uchun kurash tushunchasida organizmlar aktivligi ta’kidlanadi 
va u biogeosenoz komponentlarining o`zaro murakkab munosabatlari jarayonida 
amalga oshadi. Shunga qaramay, eliminatsiya termini yashash uchun kurash 
bilan bir qatorda fanda qo`llaniladi. 
Organizmlar eliminatsiyasi ikki formada ro`y beradi: 1) umumiy eliminatsiya 
yoki tasodifiy nobud bo`lish; 2) saylanma eliminatsiya.
Umumiy eliminatsiyada
organizmlarning nobud bo`lishi tasodifiy bir hodisa hisoblanadi. Chunki bunda 
hayot va o`lim masalasi organizmlarning individual xossalari bilan izohlanmaydi.
Organizmlarga ta’sir etuvchi tasodifiy omillarga yirtqichlar, parazitlar, yuqumli
kasalliklar, temperatura, abiotik muhitning boshqa o`zgarishlari kiradi. Umumiy
eliminatsiya doimiy yoki davriy (yog`ingarchilik, qurg`oqchilik, qattiq sovuq,
yirtqichlar sonining ortishi, yuqumli kasallik qo`zg`atuvchilar uchun sharoit qulay)
bo`lishi mumkin. Albatta, eliminatsiyaning bu formasida organizmlarning nobud 
bo`lishi tabiiy tanlanish bilan bog`liq emas, deb tushuntirib bo`lmaydi. Bunga 
asosiy sabab ko`p sonli organizmlar avlodida ayrim formalarning yashab qolishi 
kam sonli organizmlar avlodiga qaraganda ko`p imkoniyatlarga ega bo`lishidir. 
Shunga ko`ra, tabiiy tanlanish ko`p nasl beruvchi avlodlarning saqlanib qolishiga 
tomon yo`nalgan. Ehtimol tabiiy tanlanishda qayd qilingan yo`nalish bo`yicha kam 
himoyalangan, lekin ko`p nasl qoldiradigan organizmlar (protistlar, kolovratkalar, 
mayda qisqichbaqasimonlar, ko`p hasharotlar) kelib chiqqandir. 
Umumiy eliminatsiya maksimumi organizmning har xil yoshida sodir bo`lib, 
tanlanish yo`nalishiga ta’sir ko`rsatadi. Chunonchi, organizmlar voyaga etgan holda 
umumiy eliminatsiyaga ko`plab uchrasa, u holda rivojlanishning voyaga yetish bosqichi 
qisqarib, uning o`rniga ontogenezning lichinkalik bosqichi uzayadi. Ko`proq lichinka 
holida umumiy eliminatsiyaga uchraydigan organizmlarda rivojlanishning voyaga 
yetish muddati uzayadi. Bu hodisa ko`p chuvalchanglar, mollyuskalar, ignaterililar, 
baliqlar, amfibiyalarda namoyon bo`ladi. O`simliklar orasida tasodifiy nobud bo`lish 
hodisasi urug`i kam oziq zapasiga ega turlar (murakkabguldoshlarning ko`pchilik 
turlari) da ko`zga yaqqol tashlanadi. 
Saylanma eliminatsiya, 
odatda, bevosita bilvosita, doimiy hamda davriy holda turli 
yoshda yuz beradi va bunda tevarak-atrof muhitiga moslashganlar yashab qoladi. 
Saylanma eliminatsiya organizmlar orasida individual farq mavjud bo`lguncha davom 
etadi. Bevosita eliminatsiyada organizmlar muhitning abiotik va biotik omillarining 
bevosita ta’siri tufayli nobud bo`ladi. Bu jarayonda bevosita ta’sirga chidaydigan 
organizmlargina yashab qoladi. 
Bilvosita eliminatsiyaga asosiy sabab har xil kasalliklar, intensiv raqobat, 
organizmlardagi fiziologik o`zgarishlar tufayli ularning kuchsizlanishi va nasl 
qoldirishining pasayishi, ko`payishining esa bartaraf qilinishidir. Kuchsizlanib qolgan 
organizmlarning yashab qolishi ko`proq moslanish natijasidir. Bu eliminatsiyada 
tabiiy tanlanish kam nasl beruvchi, lekin murakkab moslanishga ega 
organizmlarning saqlanib qolishiga tomon yo`nalgan bo`ladi. 
Evolyutsiya jarayonida individual eliminatsiyaning oilaviy va gruppaviy 
eliminatsiya bilan birga borishi katta ahamiyatga ega. Tabiatda ko`pincha bir juft 
organizmning barcha nasli genetik jihatdan bir xilligi tufayli ular ko`plab nobud 
bo`ladi. Bu moslanishdagi kamchiliklar yoki afzalliklar bir juft organizmning 

---

148 
barcha nasliga tarqalishidan darak beradi. 
Oilaviy eliminatsiyada tanlanish himoyalanish va nasl uchun g`amxo`rlik qilish 
murakkab moslanishga ega formalarni saqlab qolishga qaratilgan bo`ladi. Bu 
gruppaviy eliminatsiyada ham keng ko`lamda amalga oshadi. Bironta organizm 
guruhining progressiv rivojlanishi saylanma individual eliminatsiya bilan 
belgilanadn.Populyatsiyadagi genetik jihatdan farq qiluvchi organizmlar orasida 
hayotiy poyga ro`y berganda saylanma eliminatsiya namoyon bo`ladi. Shundagina 
yashash uchun kurashning ijobiy tomoni bilinadi, chunki bunda organizmlarning 
aktivligi ortadi. Hayot poygasi gruppa ichidagi, oilalararo, gruppalararo organizmlar 
o`rtasida sodir bo`lib, evolyutsiya jarayonida har xil ahamiyatga ega. 
Gruppa ichidagi 
yoki 
individual hayotiy poyga, 
odatda, populyatsiyadagi ayrim 
individlar orasida ro`y beradi. U aktiv va passiv bo`ladi. Aktiv poyga keng 
ma’noda oziq-ovqat uchun, jinsiy qo`shilish davrida yuz beradigan raqobatda o`z 
ifodasini topadi. Natijada tanlanish ixtisoslashgan oziqlanishni, izchil moddalar 
almashinuvini belgilaydigan morfologik — fiziologik jihatdan mukammallikni, 
progressiv taraqqiy etgan ikkinchi darajali jinsiy belgilar, tegishli instinktlarni 
rivojlantirish tomonga yo`naladi. Passiv individual hayotiy poyga hayotni saqlash, 
nasl qoldirish uchun muhitning abiotik va biotik omillariga qarshi kurashda 
namoyon bo`ladi. Uning passiv deyilishiga sabab shuki umumiy dushmanlardan va 
noqulay sharoit ta’siridan saqlanish uchun ba’zi bir afzalliklarga ega 
organizmlarning 
muvaffaqiyati 
populyatsiyadagi 
boshqa 
organizmlar 
manfaatlariga ta’sir ko`rsatmaydi. Oqibatda turli dushmanlar va zararli ta’sirlardan 
himoyalanish vositalari takomillashadi, shuningdek, urchish xossalari o`zgaradi. 
Abiotik va biotik omillar ta’sirida turlar qancha ko`p qirilsa, ular tarkibiga kiradigan 
serpusht individlar shuncha ko`p nasl qoldiradi. 
Passiv hayotiy poyga har xil jinsdagi organizmlarning uchrashish, urug`lanish 
va nisbatan ko`p nasl qoldirish vositalari, tabiiy tanlanish bilan uzviy bog`liqdir. 
Shmalgauzen fikriga ko`ra, passiv hayotiy poyga abiotik va biotik ta’sirga qarshi 
qaratilgan samarali vositalarni vujudga keltiradi. Bunda organizmning turg`un 
baquvvatligi ortadi, sezuv, harakatlanish, aktiv va passiv maxsus himoya
organlari rivojlanadi. 
Oilalararo poyga 
bir juft organizm hayotini ta’minlashga qaratilgan 
kurashdir. Bu poyga natijasida nasl uchun qayg`urish takomillashadi, ya’ni tuxum, 
murtak va lichinkalarning saqlanishi ta’minlanadi. 
Gruppalararo poyga 
poyganing 
eng asosiy formasi bo`lib, u divergensiya jarayonining intensivligi hamda 
organizmning tuzilishi bo`yicha umumiy progressni ta’minlaydi. Faqat gruppalararo 
poyga bir butun guruhlar (oila, populyatsiya, irqlar) tarqalishi uchun maqbul 
bo`lgan, biroq ayrim individlarga afzallik bermaydigan belgilar shakllana boradi.