Genetika va evolyutsion

. EVOLYUTSIYANI HARAKATLANTIRUVCHI OMILLAR 
Tayanch tushunchalar va bilimlar: 
Yashash uchun kurash ta’rifi, tabiiy tanlanish 
– evolyutsiyaning asosiy omili, tabiiy tanlanishni samaradorligi va ta’sir kuchi,yashash 
uchun kurash va tabiiy tanlanishni tajribada o`rganish. Yashash uchun kurash 
formalari.Tabiiy tanlanishning mohiyati. Uning samaradorligi matematik usulda 
aniqlash tabiiy tanlanish formalari tabiiy tanlanishning ijobiy roli. 
 
1.
 
Yashash uchun kurash va tabiiy tanlanishni tajribada o`rganish. 
 
Evolyutsion ta’limot g`alaba qilgandan keyin 40 yil mobaynida evolyutsiyani 
harakatlantiruvchi omillar olimlar tomonidan Darvin singari chuqur va atroflicha 
o`rganilmadi. Oqibatda fanda yashash uchun kurash va tabiiy tanlanish haqiqatan 
ham tabiatda ro`y berishini isbotlovchi aniq va yetarli dalillarga ega bo`linmadi va bu 
sohada faqat bilvosita mulohazalarga asoslanildi, xolos.
Evolyutsion ta’limotning kelgusi rivoji avval evolyutsiya jarayonining asosiy 
qonunlarini, uni harakatlantiruvchi kuchlarni o`rganish darajasi bilan belgilandi. 
Shu sababli XIX asrning oxiri XX asrning birinchi yarmida tirik tabiatdagi 
yashash uchun kurashni va tabiiy tanlanishni o`rganishga bag`ishlangan ko`pgina 
kuzatish va tajribalar olib borildi. 
Yevropa mamlakatlarining sanoat markazlarida tarqalgan ko`p kapalaklarning 
qoramtir rangga kirganligi ma’lum bo`ldi. Yevropada tangachaqanotlilarning 70 
dan ortiq turi shu yo`nalishda o`zgardi. Bu hodisaning sababi qayin odimchisi — 
Biston bitularida
ayniqsa yaxshi o`rganildi. 1848 yili dastlab Angliyadagi Manchester 
shahri atrofida mazkur kapalakning qoramtir nusxasi topildi. Sanoat markazlarida 
fabrika va zavodlar ko`payishi bilan daraxtlar va tuproq juda ko`p qurum 
zarralari qoplana bordi. Natijada daraxtlarning shox-shabbasi qoramtir rangga 
kira boshlaydi. Bu hodisa daraxtlar po`stlog`ida yashaydigan lishayniklarning 
ko`plab nobud bo`lishiga olib keldi. Bunday sharoitda mutatsiyaga uchragan 
qoramtir kapalaklarning yashab qolishi, oqish rangli kapalaklarning qushlar 
tomonidan nobud qilinishi tabiiy. Shunday qilib ilgari siyrak bo`lgan qoramtir 
kapalaklar, keyinchalik sanoat markazlarida ko`payib, oq formasini siqib chiqara 
boshladi. 
Olib borilgan kuzatishlardan hasharotxo`r qushlar sanoat markazlarida oq 
kapalaklarni, u yerlardan uzoqroq joylarda daraxtlarni qurum bosmagan joylarida 
qoramtir kapalaklarni tutib yeyishi ma’lum bo`ldi. Shunga ko`ra Angliyada qayin 
odimchisi kapalagining 2 xil formasi mavjud. Tipik formadagi kapalak 
populyatsiyalari mamlakatning sharqidagi qishloq xo`jalik rayonlarida, qoramtir 
formasi esa g`arbdagi sanoat markazlarida keng tarqalgan. Genetik tadqiqotlar 
kapalaklarda qoramtir rang dominant geniga bog`liqligini ko`rsatdi. Bu tipik oq forma 
bilan qoramtir-melanistik forma chatishtirilganda, qoramtir formaning dominantlik 
qilishida aniqlandi (26-rasm). 
Kettluell sanoat markazlarida qayin odimchisi kapalagining qoramtir 
formalari ko`plab uchrashiga sababchi omilni aniqlashni o`z oldiga maqsad qilib 
qo`ydi. U olib borgan kuzatishlarga ko`ra, ba’zi qushlar (uzunquyruq, fotma-
chumchuq, dehqonchumchuq, qorayaloq, qizilquyruqlar) qurum bosgan joylardagi 
qayin odimchi kapalagining oq formalarini qoramtir formalarga nisbatan 2 

---

144 
martadan ortiq, aksincha, qurum bosmagan joylarda qora formalarni oq formalarga 
nisbatan 2,9 marta ko`p qirishi ma’lum bo`ldi. 
Kapalaklardagi industrial melanizm hodisasi Angliyadan tashqari, Belgiya, 
Polsha, Chexoslovakiya, Kanada va Amerika Qo`shma Shtatlarining sanoat 
markazlarida ham o`rganilmoqda. Sistematiklar, genetiklar, evolyutsionistlar ishti-
rokida 100 yil mobaynida olib borilgan analiz tufayli yangi belgining vujudga 
kelishida yashash uchun kurashning ijodiy roli isbotlab berildi. Shunga o`xshash, 
Shimoliy Amerikaning Eri ko`lidagi orollarlarda uchraydigan sariq ilon 
populyatsiyasidagi mikroevolyutsion o`zgarishlar ham o`rganildi. Bu orollardagi 
sariq ilonlar tanasidagi ko`ndalang chiziqlarning ko`rinishiga qarab 
A, B, V, G 
tiplarga bo`linadi. 
26-rasm.