Genetika va evolyutsion

4. Alohidalanish (izolyatsiya) evolyutsiya jarayonining dastlabki omili. 
Evolyutsiya jarayonida alohidalanish— izolyatsiya organizmlarning osonlik bilan 
chatishishini bartaraf etishga, populyatsiyalar va turlarga mansub organizmlardagi 
farqning ko`payishi va mustahkamlanishiga qaratilgan. Farqlarning mustahkamlanishi 
esa o`z navbatida yangi individlarning shakllanishiga ijobiy ta’sir ko`rsatadi. Tabiatda 
alohidalanishning xilma-xil formalari va ko`rinishlari mavjud. Avvalo, alohidalanish o`z 
tabiatiga ko`ra 2 gruppaga: territorial, ya’ni geografik va biologik alohidalanishga 
bo`linishini aytib o`tish kerak. Odatda, 
territorial, 
ya’ni 
geografik. alohidalanish 
deyilganda, 
populyatsiyaga 
mansub 
organizmlarning 
turli 
to`siqlar 
tufayli 
alohidalanishi tushuniladi. Quruqlikda tarqalgan bir turga mansub organizmlarning suv 
to`sig`i— daryolar, dengizlar yoki suv muhitida tarqalgan organizmlarning quruqlik 
to`sig`i, tekislikda tarqalgan turlarning esa baland tog`lar tufayli alohidalanishini 
territorial alohidalanishga misol qilib ko`rsatish mumkin. 
Ko`pgina hayvonlar va o`simliklarning territorial alohidalanishi tur ichida 
o`rganiladi. Territorial alohidalanish ma’lum territoriyada tarqalgan turlarning 
rivojlanish tarixi bilan tushuntiriladi. To`rtlamchi davrda ro`y bergan muzlash 
ko`pgina hayvon, o`simlik turlarining alohidalanishiga katta ta’sir ko`rsatgan. Hozirgi 

---

139 
vaqtda inson faoliyati bilan bog`liq holda ayrim populyatsiyalarning territorial 
alohidalanishi amalga oshmoqda. Masalan, XX asrning boshlarida Yevrosiyoda 
suvsarlar tarqalgan areal qismlarga ajralib ketgan. Territorial alohidalanish kam 
harakatchan hayvon va o`simlik turlari ichida, ular ko`zga ko`rinarli tabiiy-geografik 
to`siqqa ega bo`lsa ham ro`y beradi. Chunonchi, Yevropa qismining markaziy 
rayonlarida tarqalgan oddiy bulbulni olsak, u hozirgi vaqtda odam yashamaydigan 
joylarda, yo`l chetlarda, parklarda, hatto katta shaharlarning hiyobonlarida in qo`yib 
bola ochmoqda. Oqibatda ularda ayrim belgilar soni o`zgarib bormoqda. Bunday 
o`zgaruvchanlikning vujudga kelishiga asosiy sabab, bulbul faslga qarab ko`chsada, 
yosh organizmlar voyaga yetgan joylariga in qo`yish uchun qaytishidir. 
25-rasm. 
Ba’zi turlar arealining alohidalanishi:1-ko`k zag`izg`on (Cyanopica cyana) ; 
2 — Vyun — eshvoy baliq(Misgurnus fosslis);
 
Territorial alohidalanish har xil ko`rinishda namoyon bo`ladi (25-rasm). Suv 
muhiti quruqda yashaydigan turlarni, quruqlik muhiti esa gidrobiontlarni, tog`liq muhiti 
tekislikda, aksincha, tekislik muhiti tog`lik rayonlarda tarqalgan populyatsiyalarning 
alohida-alohida yashashiga sababchi bo`ladi. Ba’zan kelib chiqishiga ko`ra eng yaqin
bo`lgan organizmlar o`zaro juftlashishi tufayli shu turga mansub boshqa organizmlardan 
ma’lum masofada uzoqlashib hayot kechiradi.
Territorial alohidalanish organizmlarning individual aktivligiga uzviy bog`liq. 
Quruqlikda tarqalgan mollyuskalar individual aktivligining radiusi bir necha o`n 
metrga teng bo`lgani holda, churraklar individual aktivligining radiusi ming 

---

140 
kilometrga yetadi. 
Biologik alohidalanish tur ichidagi individlarning jinsiy tomondan o`zaro farq 
qilishi bilan belgilanadi. Biologik alohidalanish ikki xil: chatishishni bartaraf etish bilan 
bog`liq hamda chatishishdan so`ng hosil bo`ladigan alohidalanishga bo`linadi. 
Biologik alohidalanishning birinchi xili, odatda, organizmlarning har xil vaqtdagi 
jinsiy aktivligi va jinsiy yetilishi bilan bog`liq. Bu hol yaqin formalarning qo`shilishiga 
to`sqinlik qiladi. Masalan, minogalarda va ba’zi losos baliqlarida «bahorgi va kuzgi» 
formalar jinsiy yetilish vaqti bilan farq qiladi, shunga o`xshash, o`simliklarda ham 
gullash muddatining farq qilishi yaqin formalarning chatishishi uchun biologik 
to`siq hisoblanadi. 
Biotipik
 
alohidalanishda urg`ochi va erkak organizmlar har xil joyda 
yashaganligi uchun o`zaro qo`shila olmaydi. Tayga o`rmonlarida tarqalgan 
qizilto`shlar bilan uncha baland bo`lmagan siyrak daraxtlarda yashaydigan 
qizilto`shning o`zaro qo`shilishi birmuncha cheklangan. Oddiy kakkuning tur 
ichidagi formalari ham biotipik alohidalanishga misol bo`ladi. Yevropada kakkuning 
bir nechta biologik irqi bo`lib, ular tuxumining rangi bilan bir-biridan farq qiladi, 
ba’zi kakkular oddiy qizilquyruqlar uyasiga havo rang, boshqalari mayda 
chumchuqsimon qushlar uyasiga (ularning tuxumiga o`xshash) oqish rangli tuxum 
qo`yadi. Bu ikki xil biologik irqqa mansub qushlar yaxshi himoyalanmagan 
tuxumini yo`qotishi hisobiga saqlanadi. 
Yaqin formalardagi biologik alohidalanishning vujudga kelishi va saqlanishi
xatti-harakat bilan bog`liq bo`lgan juftlashishga oid etologik alohidalanish orqali 
belgilanadi. Hozirgi vaqtda hayvonlarning xatti-harakatini o`rganuvchi biolo-
giyaning yangi shoxobchasi — e