Genetika va evolyutsion

G. Tabiiy, «halokatlar» bilan bog`liq holda organizmlar sonining epizod
ik 
o`zgarishi
ko`pincha tabiiy geosenozlar, butun landshaftlarning buzilishi yoki 
qurg`oqchilik, qattiq sovuq bo`lishiga bog`liq. Yoz nihoyatda quruq kelishi 
tufayli katta-katta territoriyada o`zgarishlar ro`y beradi (o`tloq o`simliklari botqoq 
joylarda tarqaladi. Torf qatlamlari kuyib ketadi). Bunday sharoitda harakatchan 
individlar — yirik sut emizuvchilar, hasharotlar, qushlar hamda tuproqning chuqur 
qatlamlarida yashaydigan individlar o`troq yoki kam harakat qiladigan 
formalarga qaraganda kam talofat ko`radi. Aksincha, mollyuskalar, reptiliya,
amfibiyalar va o`simliklar bunday sharoitda ko`plab nobud bo`ladi. 
Populyatsiyaga mansub organizmlar sonining o`zgarish masshtabi har xil. 
Million marta o`zgarish maksimalga yaqin bo`ladi. Bu hodisa Ural tog`lari ortidagi 
biogeosenozda tarqalgan may qo`ng`izlarida 5 yil mobaynida kuzatilgan. Agar biror 
populyatsiya individlari soni bo`g`indan-bo`g`inga kamayadigan bo`lsa, noma’lum 
vaqtdan so`ng ular juda oz miqdorda qoladi. Organizmlarning ba’zilari mazkur 
sharoitda foydali belgilarga ega bo`lganligi uchun boshqalari tasodifiy hodisalar 
natijasida saqlanib qoladi. O`rmonda tasodifan yuz bergan yong`in uning kichik 
qismiga yoyilmadi va u yerda po`stloqxo`rlar populyatsiyasining qoldiqlari saqlanib 
qoldi, deylik. Bu hol po`stloqxo`rlarning yashash uchun kurashda g`olib kelishi 
natijasi emas, albatta, balki tasodifiy bir hol. O`z boshidan halokatni kechirgan 
populyatsiyada organizmlarning ko`plab qirilishi tufayli, qolgan formalarda 
genlarning qayta tiklanishi populyatsiyaning dastlabki holatiga nisbatan boshqacha 
bo`ladi. Mabodo, populyatsiyada organizmlar soni kamaygandan so`ng yana hayot 
to`lqini sodir bo`lsa, u holda oz sonda qolgan organizmlar genotipi endilikda avj olib 

---

137 
rivojlangan butun populyatsiyaning genetik strukturasini belgilab beradi. Natijada kam 
sonda uchraydigan ayrim mutatsiyalar populyatsiyada yo`qolishi, boshqa mutatsiyalar 
konsentratsiyasi esa ortishi mumkin. Umuman olganda, bunday sharoitda 
populyatsiyadagi har xil genetik mutatsiyalarning tasodifiy o`zgarishi ro`y beradi, 
Organizmlarning son jihatdan tasodifiy, qisqa muddatli o`zgarishi ma’lum sharoitda 
evolyutsiyaning boshlang`ich hodisasiga aylanishiga hamda polulyatsiyaning genotipik 
tarkibi bir necha bo`g`in mobaynida o`zgarishiga olib keladi. Nazariy hisoblardan 
ma’lum bo`lishicha, populyatsiya to`lqinining ta’siri ayniqsa kichik populyatsiyalarda 
yaqqol namoyon bo`ladi. Populyatsiya to`lqinlari tufayli kam ko`lamli, ya’ni 
individlari 500 tagacha bo`lgan populyatsiyalarda siyrak uchraydigan mutatsiyalar 
konsentratsiyasi ortib, go`yo ular tabiiy tanlanish ta’siriga duchor etilib, oddiy 
mutatsiyalar bartaraf qilinadi. 
Yuqorida keltirilgan ma’lumotlardan ko`rinib turibdiki, populyatsiya to`lqini 
ham huddi mutatsiyalarga o`xshash statik va yo`nalishsiz holatda bo`ladi. Shunga 
qaramay, populyatsiya to`lqin evolyutsiya uchun katta ahamiyatga ega. Buni birinchi 
marta Chetverikov uqtirib o`tgan edi. Uning qayd qilishicha, populyatsiyadagi 
individlar sonini o`zgarishi tabiiy tanlanish tezligiga ta’sir ko`rsatadi. Shu bilan bir 
vaqtda populyatsiya to`lqini uning genotipik strukturasi ham o`zgarishiga sabab 
bo`ladi. Chunki populyatsiyadagi individlar soni kamaygan sari, uning 
genofondidagi ikki alleldan birining yo`qolish jarayoni shuncha tez amalga oshadi.