Genetika va evolyutsion

Dizruptiv tanlanish.
Ba’zan muhit sharoitining o`zgarishi natijasida 
populyatsiyaning miqdor jihatdan ko`pchilikni tashkil etuvchi o`rtacha tipi (norma) 
eliminatsiyaga uchraydi va oqibatda populyatsiya yashash uchun kurashda biror 
turg`un afzallikka ega bo`lmagan bir qancha genotiplardan iborat bo`ladi. Bunday 
hollarda dizruptiv tanlanish namoyon bo`ladi.
Tabiiy tanlanishning bu formasining ta’siri tufayli xilma-xil sharoitda bir 
populyatsiyaga mansub organizmlar bir qancha guruhlarga bo`linib ketadi. Ularni 
bog`lovchi oraliq formalar esa yo`qoladi. Dizruptiv tanlanish turli tipdagi 
o`zgarishlar orasida keskin chegara vujudga keltiradi. Bunday tanlanish tufayli, 
birinchidan, populyatsiya ichida polimorfizm ortadi, ikkinchidan esa divergensiya va 
izolyatsiya ro`y beradi.
28-rasm.
Tabiiy tanlanishni stabillashtiruvchi (A), harakatlantiruvchi (B) va 
dizruptiv (V) turlarning ta’sir etish sxemasi. Pastdagi populyatsiya egri 
chiziqlarida ingichka chiziqlar nobud bo`lgan variantlarni ifodalaydi. Nasl ichidagi 
individlar orasida tanlanish ro`y berganda (yuqorida) faqat ontogenezi sxema 
ravishdagi chiziqlar orqali yoyning eng yuqori kismiga yetgan formalar yashab 
qoladi. 
Polimorfizmda tanlangan, funksional jihatdan bir-biriga bog`liq bo`lgan 
genotipik formalar turli sharoitda ayrim belgilarning rivojlanishi bilan keskin farq 

---

155 
qiladi. Masalan, Afrika «yelkani» — 
Papilo dardanus
deb nom olgan kapalak-
larning ko`pgina geografik irqlari bor. Har bir irq tashqi tomondan konkret sharoitda 
tarqalgan, boshqalarga yem bo`lmaydigan kapalaklarga o`xshashligi bilan xarak-
terlanadi. Bu misolda oddiy mimikriya hodisasi namoyon bo`ladi. Juda ko`p 
ma’lumotlar mimikriyaning bunday turi taqlid qiluvchi organizmlar soni yeb 
bo`lmaydigan kapalaklarga nisbatan oz bo`lganda foyda berishini ko`rsatmoqda. 
Chunki bu kapalaklar bilan oziqlanuvchi qushlar ularni haqiqatdan ham yyeb 
bo`lmasligini bir necha marta amalda sinaganlaridan keyingina ularni holi 
qo`yadi. Mabodo, yeb bo`lmaydigan kapalaklar kam, ularga taqlid qiluvchi formalar 
ko`p bo`lsa, bu holda keyingi formalar uzoq vaqt saqlana olmaydi, chunki qushlarda 
yyeb bo`lmaydigan kapalaklarga nisbatan salbiy munosabat yaxshi ifodalangan 
bo`lmaydi: Shu tufayligina 
R. Dardanus 
kapalagi yeb bo`lmaydigan bir kapalak turi-
ga emas, balki bir necha kapalak turiga taqlid qiladi. Demak, bu kapalak turida vu-
judga kelgan polimorfizm dizruptiv tanlanish oqibatidan boshqa narsa emas(29-rasm). 
29-rasm. Afrika «yelkani» — kapalagi 
Papilo dardanusning urg’ochi 
formalaridagi dizruptiv tanlanish:1-
Papilo dardanus 2-Danals chgusippus 3-
Amaurls 
nlavens 
4-A. 
echerea 
5-P.dardanus 
♀var.neusta 6-P.dardanus 
♀var.nippocoon 7-P.dardanus ♀.var.cenea.

---

156 
Dizruptiv tanlanishni tok shilliqqurti- 
Cepaea nemoralis 
da chig`anoqlarning 
rangi bo`yicha vujudga kelgan polimorfizmda ham ko`rsa bo`ladi. Bu tur 
individlarining chig`anog`i pushti, sariq, jigar-rang va usti qora yo`lli bo`ladi. Bu 
yo`llarning soni va tusining to`qligi o`zgaruvchandir. Ba’zi hollarda bu yo`llar aniq 
bo`lib, soni 5 taga yetadi. Boshqa hollarda esa yo`llar tamoman bo`lmaydi. 
Chig`anoqning rangi va yo`llarining soni muhitga bog`liq. Och jigar-rang tuproqli 
o`rmonlarda tok shilliqqurtining jigar-rang yoki pushti rang chig`anoqqa ega. Dag`al
va sariq rangli o`tlar o`sgan joyda esa chig`anog`i sariq rangli xillari uchraydi. 
Sheppard va Keyn ma’lumotlariga ko`ra, chig`anoqning turli rangdagi moslanish 
belgisi bo`lib, qushlar ularni (shilliqqurtlarni) ko`plab qirishidan saqlaydi. Sayroqi 
qorayaloq, nobud qilgan chig`anoq qoldiqlarini o`rganish jigar-rang va pushti 
rang chig`anoqli shilliqqurtlar jigar-rang tuproqli o`rmonlarda, chig`anog`i sariq 
shilliqqurtlar esa sariq rangli joylarda himoya rangi ekanligi ma’lum bo`ldi. Bu 
misolda ham tanlanishning dizruptiv turi bir populyatsiyada bir qancha sharoitga 
moslashgan organizmlar guruhini vujudga keltirganligini ko`rish mumkin.