|
Xaliq statistic usil – populyaciyalardaǵi násillik hádiyselerin úyreniwde mutaciyalar hám tańlaw tásirinde ekinshisiniń dúzilisindegi ózgerislerdi aniqlaw ushin paydalaniladi. Bul usil zamanagóy sharwashiliqtiń teoriyaliq tiykari esaplanadi.
Fenogenetik usil – haywanlardiń ontogenezindegi úyrenilip atirǵan qásiyetler hám belgilerdiń rawajlaniwina genler hám átirap – ortaliq sharayatlariniń
(aziqlaniw hám baǵiw) tásir dárejesin aniqlaw imkanin beredi.
Egizekler usili – birdey egizeklerde belgilerdiń júzege shiǵiwin úyreniw.
Fenotiptiń formalaniwinda sirtqi ortaliqtiń rólin bahalaw imkanin beredi.
Sitogenetik usil – járdeminde xromosomalardiń sani, formasi hám kólemin úyreniw múmkin. Xromosoma hám genomik mutaciyalardi aniqlaw imkanin beredi.
Bioximiyaliq usil - bul usil násillik zatlar almasiwi buziliwlarin úyrenedi. Gen mutaciyalarin aniqlaw imkanin beredi.
Populyaciya usili – bul usil populyaciyalarda genler hám genotiplerdiń payda boliwi chastotasin úyreniw. Adam populyaciyalariniń geterozigotaliq hám polimorfizm (heterojenlik) dárejesi haqqinda maǵliwmat beredi.
Házirgi basqish rawajlaniwi, molekulyar genetika jetiskenlikleri genetik izzertlewlerdiń tórt jańa jónelisin, tiykarinan ámeliy qásiyetke iye boliwi ushin zárúr shárt – sharayatlardi jaratti, olardiń tiykarǵi maqseti organizm genomin kerekli jóneliste ózgertiriw esaplanadi. Bul tarawlardiń eń tez rawajlanǵani: 1. Genetik injeneriya hám 2. Somatik kletkalar genetikasi.
Genetik injeneriya genetic (bólek genlerdiń jasalma ótkizgishligi) hám xromosomali (xromosomalar hám olardiń bóleklerin jasalma ráwishte kóshiriw) ge bólinedi. 1972 – jilda AQSHda P.Berg laboratoriyasinda islep shiǵiliwi baslanǵan gen injeneriyasi usillari medicinada qollanilatuǵin joqari sipatli biologik ónimlerdi (adam insulin, interferon, gepatit B ǵa qarsi vakcinalar) sanaat islep shiǵariwda keń qollaniladi. OITS analizi ushin hám basqalar). Olardiń járdemi menen hár túrli transgen haywanlar alindi. Alinǵan kartoshka hám ayǵabaǵar ósimlikleri sobiqli geni menen kodlanǵan belok penen bayitilǵan hám ayǵabaǵar ósimlikleri mákkejuweri geni menen kodlanǵan belok penen bayitilǵan. Azot fiksaciya genlerin topiraq bakteriyalari awil xojaliq ósimliklerge ótkiziw boyinsha dúnyaniń kóplep laboratoriyada alip barilip atirǵan islerdiń úlgen keleshegi bar. Biytaptiń organizmge kesellik sebepshisi bolǵan mutant gendi almastiriw ushin “saw” gendi kiritiw
arqali násillik keselliklerdi dawalawǵa urinislar dawam etpekte. Basqa organizmlerdin kóplep genlerin ajratip aliwǵa imkan jaratqan recombinant DNK texnologiyasiniń jeńisleri sonday-aq, olardiń ekspressiyasin tártipke saliw haqqindaǵi bilimlerdiń keńeyiwi bizge aldin fantastik oydiń ámelge asiriliwina úmit etiw imkanin beredi. Xromosoma injenerligi usili somatik kletkaniń diploid yadrosi alip taslanǵan sútemiziwshilerdiń tuqim kletkasina kóshirip ótkiziw hám bunday tuqimdi implantaciya ushin gormonal ráwishte tayarlanǵan hayal jatirina kiritiw imkanin beredi. Bunday halda, somatic kletka alinǵan shaxsqa genetik tárepten birdey bolǵan awlat tuwiladi. Bunday awlatlar usi shaxstan sheksiz muǵdarda aliniwi múmkin, yaǵniy oni genetik tárepten klonlaw múmkin.
2. Somatik kletkalar genetikasi. Ósimlikler, haywanlar hám adamlardiń somatic kletkalarinda alip barilǵan izzertlewler arqali, kóbeytiriw arqali ósimlik kletkalari – dárilik alkaloidlar islep shiǵariwshilari, mutagenez benen birgelikte kletka massasinda bul alkaloidlardiń muǵdari 10 – 20 ese artadi. Aziq ortaliqta
kletkalardi tańlaw hám keyinshelik kletka kallusinan pútin ósimliklerdi qayta tiklew joli menen bir Qatar mádeniy ósimliklerdiń túrli gerbicidlerge hám topiraq shorlaniwina shidamli sortlari jetistirildi. Gibridleniw jinsiy gibridleniw múmkin bolmaǵan yaki óte qiyin bolǵan ósimliklerdiń hár túrli túrleri hám awlatlardiń somatic kletkalari hám kallus kletkadan keyingi regeneraciya túrli gibrid formalardi (kapusta – shalǵam, mádeniy kartoshka – oniń jabayi túrleri hám basqalar) payda qilǵan. Haywanlardiń somatic kletkalari genetikasiniń jáne bir zárúr jetiskenligi gibridlerdiń jaratiliwi bolip, olar tiykarinda monoclonal antitellar alinadi, olar joqari ózine tán vakcinalar jaratiwǵa, sonday-aq, fermentler aralaspasinan kerekli fermentti ajratip aliwǵa xizmet qiladi. Ámeliyat ushin ele keleshegi bar eki molekulyar genetic jónelis: Saytqa tán mutagenez hám antisens RNKlardiń jaratiliwi. Saytqa tán mutagenez (sheklewshi endonukleazalar yaki oniń komplementar DNKsi menen ajratilǵan málim bir genniń mutaciyalari indukciyalaw, soń mutant bolmagan
alleldi almastiriw ushin mutaciyaǵa ushraǵan gendi genomǵa kiritiw) birinshi márte kerekli gendi keltirip shiǵariwǵa imkan berdi. Tosinarli emes gen mutaciyalarin aliw ushin alleqashan játiyjeli isletilgen. Antisens RNK aliw imkaniyati birinshi márte 1981 – jilda AQSHda islep atirǵan Yapon immunologi D.Tomizava tárepinen kórsetilgen bolip, ol málim beloklar sintez dárejesin maqsetli tártipke saliw, sonday-aq, onkogenler hám viruslardi maqsetli ingibit qiliw ushin isletiliwi múmkin genomlar. Usi jańa genetic jónelislerde alip barilǵan izzertlewler birinshi náwbette ámeliy mashqalalardi sheshiwge qaratilǵan edi. Sol menen birge, olar genomniń shólkemlestiriliwi genlerdiń dúzilisi hám funkciyalari, yadro genleri hám kletka organellalari ortasindaǵi múnásibetler hám basqalardi túsiniwga fundamental úles qosti.
Do'stlaringiz bilan baham: |
