Ganieva Ramuzanin' Genetika hàm genomika tiykarları páninen «Genetika pániniń rawajlaniw basqishlari» teması boyınsha kurs jumisi

II bap. Genetikaniń rawajlaniw basqishlari
Kóp ásirler dawaminda panagenez teoriyasi ústinlik qildi, oǵan kóre jinsiy kletkalar deneniń barliq bólimlerinde payda boladi hám keyin olar qan tamirlari arqali jinsiy kletkalarǵa kiredi. Genetikaniń pán sipatinda formalaniwinda citologiya, embriologiya, bioximiya tarawinda alip barilǵan izzerlewler zárúr áhmiyetke iye boldi. Násillik hám ózgeriwsheńlik haqqindaǵi pánniń rawajlaniwina Ch.Darvinniń túrlerdiń kelip shiǵiwi haqqindaǵi táliymati úlken úles qosti. Genetikaniń pán sipatinda júzege keliwine somatik hám jinsiy kletkalardiń qasiyetlerin uyreniwdegi jetiskenlikleri járdem berdi.
Genetikaniń erkin pán sipatinda rásmiy tán aliniwinda 1900-jil Gugo De Friz gollandiyaliq, Germaniyaliq Karl Korrens hám Avstriyaliq Erix Chermaklardiń duragaylaw boyinsha alip barǵan jumislari úken áhmiyetke iye boldi. Bul úsh botanik alimlar bir-birinen xabarsiz halda túrli ob’ektler (G. De Friz enotera hám lalaqizǵaldaq, K.korrens mákkejúweri, E.Chermak noxat duragaylari) ústinde izzertlew ótkizip, ata – ana násillik belgilerdiń násilden – násilge beriliwi hám kelesi awlatlarda ajraliwi haqqindaǵi shiǵarmalarin járiyaladi. Biraq bul alimlar Chex ruwxaniyi Gregor Mendel ashqan násillik nizamliqlarin qaytaldan ashti. Sebebi, Mendeldiń násillik haqqindaǵi nizamlari 1865 – jilda baspadan shiqqan “Ósimlik gibridleri ústinde tájriybeler” atli shiǵarmasinda bayan etilgen edi. Soniń ushin G.Mendel orinli ráwishte genetikaniń tiykarshisi bolip esaplanadi. Genetikaniń pán sipatinda rawajlaniwi 3 basqishtan ibarat.
Genetika rawajlaniwiniń birinshi basqishinda násillik hám ózgeriwsheńlik haqqindaǵi pánge 1906-jilda Angliyaliq alim V.Betson genetika dep at berdi. Genetikaniń keyingi rawajlaniwinda gollandiyaliq alim Gugo De Friz usinis etken mutaciya teoriyasi (1901 – 1903 – jil), daniyaliq
genetik alim V.Iogansen tárepinen lobiya ósimliginde belgilerdiń násilleniwi boyinsha alip barilǵan izzertlewler zárúr áhmiyetke iye boldi. 1909 – jilda V.Iogannsen tárepinen genetika pánine gen, genotip, fenotip siyaqli túsinikler kiritildi. Genetika páni rawajlaniwdiń 1-on jilliǵinda T.Boveri, U.Setton hám E.Vilson tárepinen násilliktiń xromosoma teoriyasi tiykarlap berildi. Kletka bóliniwi (mitoz) hám jinsiy kletkalardiń payda boliwi (meyoz) processindegi xromosomalar tarqaliwi menen násillik belgi – qásiyetler tarqaliwi ortasinda málim baylanis barliǵi aniqlandi.
Genetika páni rawajlaniwiniń ekinshi basqishi násilliktiń materialliq tiykarlarin úyreniw menen baylanisli. Bul waqitta násillik hádiyselerin úyreniw menen baylanisli. Bul waqitta násillik hádiyselerin úyreniwde citologik metod qollanila baslandi, soniń nátiyjesinde citogenetik jónelis quram tapti. 1910 –jilda Amerikaliq genetik alim T.Morgon tárepinen drozofila miywe shibininda alip barilǵan izzertlewler násilliktiń xromosoma teoriyasin tiykarlawda sheshiwshi áhmiyetke iye boldi. Bul teoriyaǵa kóre, genler xromosomada siziqli tártipte jaylasqan. Kletkadaǵi genlerdiń birigiw gruppasi gomologik xromosomalardiń gaploid toplamina teń ekenligi, bir gruppaǵa birikken genler ekinshi gruppadan erkin ráwishte násilden – násilge beriliwi aniqlandi. 1925 – jilda G.A.Nadson hám G.S.Filippovlar ashitqi zamariǵinda radiyaciya nurlari tásirinde mutaciyalar aliwǵa miyassar boldi. 1927 – jilda bolsa amerikaliq genetik alim G.Meller drozofila miywe shibinina roentgen nurlarin tásir ettirip, olardiń násilin ózgertiriw yaǵniy mutaciyani jasalma jol menen júzege keltiriw múmkinligin ispatlap berdi. XX ásirdiń 20-30- jillarinda S.Rayt, R.Fisherler populyaciyalardaǵi processlerdi matematik metodlar, járdeminde úyreniw múmkinligin tiykarlap berdi.
Genetik páni rawajlaniwiniń úshinshi basqishi genetik izzertlewlerge qollaniw menen táriyiplenedi. Tiykarinan, electron mikroskopiya, rentgen – strukturaliq analiz, sentrofuga, radioaktiv izotop metodlarinan paydalaniw arqali mikroorganizmlerden zamariqlar, bakteriyalar, viruslardiń dúzilisi, ayirim
organoidlardiń funkciyasi, beloklar, fermentler, vitaminlerdiń strukturaliq dúzilisi, funkciyasi úyrenile baslandi. XX ásirdiń 40 – jillarina kelip amerikaliq bioximik alimlar D.U.Bidl hám E.Tatumlar qaltali zamariqlardiń
neyrosporalari ústindegi izzertlewlerinde genlerdiń zatlar almasiwina, tiri organizmlerdiń morfologiyaliq belgilerdiń hám fiziologiyaliq qásiyetleriniń formalaniwina kórsetken tásirin úyrendi. 1944 – jilda genetik alim O.T.Eyveri shágirtleri menen birgelikte nuklein kislotalar násilliktiń materialliq tiykari ekenligin ispatladi. DNKniń genetik áhmiyeti aniqlanǵannan soń, 1953-jilda Dj.Uotson, F.Kriklar, M.Uilkins, R.Franklinlardiń nuklein kislotalardiń rentgen strukturalari tuwrisindaǵi maǵliwmatlari analizin qulasalap DNK molekulasiniń dúzilisi tuwrisindaǵi modeldi járiyaladi.
1961 – 1962 – jillarda M.Nirenberg, G.Mattey hám F.Kriklar 20 amino – kislota ushin nukleotidlar tripletiniń quramin aniqladi hám aqibetinde genetik kod kórinisi málim boldi. 1969 – jilda hind alimi X.Korana ashitqi zamariǵi kletkasiniń gen sintezin laboratoriya da ámelge asirdi. Molekulyar biologiya hám bioximiyaniń rawajlaniwi menen molekulyar genetika, gen injeneriyasi, biotexnologiya siyaqli genetikaniń jańa tarawlari quram tapti. Asirimizdiń baslarina kelip, bir neshe onlap mikroorganizmler, kóplep haywanlar insan hám ósimlikler genomlari yaǵniy xromosomalardiń gaploid toplamlarindaǵi genler jiyindisiniń DNK izbe – izliklerin toliq sheshiliwi (sekvens) genomika pániniń formalaniwina alip keledi.
Domendeldiń birinshi basqishi (1865 – jilǵa deyin) Násillikti úyreniwdiń ilimiy tiykarlarin 1964 – jilda ósimliklerdegi jaydi jaratqan Kamerorius qoyǵan dep iseniledi. Qimbatli maǵliwmatlar I.Kelreyter (1761) tárepinen alinǵan bolip, ol 54 túrdegi ósimliklerdiń gibridlerin úyrengen hám gúlshańlar ana ósimlik siyaqli qásiyetlerdi násilge ótkiziwin aniqlaǵan. Charlz Darvin óziniń “Túrlerdiń kelip shiǵiwi” (1859) shiǵarmasinda hám keying shiǵarmalarinda násillik hám ózgeriwsheńlik hádiyselerin úyreniw boyinsha ámeliyatshilar hám tábiyatshilardiń tájriybesi hám gúzetiwlerin

uliwmalastirǵan, olar tańlaw menen bir qatarda háreketletlentiriwshi faktorlar organikaliq tábiyattiń evolyuciyasi.

Ekinshi basqishi – G.Mendel nizamlarin qayda jaratiw. 1900 – jilda Gollandiyada G.De Vries, Germaniyada K.korrens hám Avstriyada E.Chermak ósimlikler gibridlerinde belgilerdiń násilleniwi boyinsha olar tárepinen alinǵan nátiyjeler G.Mendel maǵliwmatlarina toliq mas keliwin mustaqil ráwishte aniqladi. Olardan 35 jil aldin ol násillik nizamlarin formalandirǵan. G.De Vries G.Mendel tárepinen úyretilgen nizamlardi shaqiriw kerekligin mirat etti yaǵniy belgilerdin násillik nizamlari.



Úshinshi basqish – klassik genetik dáwri (1901 – 1953) baslandi. Bul intensiv
Rawajlaniw násillik hám ózgeriwsheńlik haqqindaǵi pánler. Genetikaniń rawajlaniwinda tawiqlar, góbelekler, laboratoriya kemiriwshileri belgilerdiń násilleniwin úyrengen V.Batsonniń izzertlewleri zárúr ról atqaradi. Shved alimi G.Nilson – Ehle muǵdarliq belgiler genetikasi hám polimerleniw boyinsha “Gen” , “genotip”, “fenotip” atamalari atalǵan sap siziqlar haqqindaǵi táliymatti jaratqan Dane V.Johannsen, T.Boveridiń sitologik izzertlewleri kórsetti. Meyozda hám gibridlerdegi belgilerdiń násilleniwi menen tuqimlaniw waqtinda xromosomalardiń is – qiymildilarinda parallelizm barliǵin aniqladi.
Tórtinshi basqish – zamanagóy. 1961 – jilda m.Nirenberg hám Ochao genetik kodti dekodlawdan baslanadi. DNKda hár bir túr hám individke tán násillik maǵliwmatlar barliǵI aniqlandi. 1969 – jilda AQSHda G.Korana hám oniń kásiplesleri DNK molekulasiniń bir bólegin – nan ashitqisiniń alanine tRNK genin ximiyaliq preparatlar járdeminde deneden sirtta sintez qildi. 2001 – jilda Amerikaniń Selera firmasi insan genomin (jinsiy xromosomalardaǵi genler toplami) jaratti.