G’alaba ko’ship qoniwlar

XV á basinda - Min ha’m A’mir Temur ortasindag’i qatinasıqlar buzila basladi.Qitay 1406-j Vetnamdi, keyinshelli Monǵolstandı basip aliwina jol ashiladi. Quraminda 62 keme,30 min’ asker bolg’an Shjan Xe ten’iz floti 1405-1433 jj Zand arxipelagi,Shri Lanka, Hindistang’a 7 ret atlanis etedi.Onıń kemeleri Ormuz (Parsı) qoltıǵı hám Shıǵıs Afrika qırǵaqlarına deyin júzip barǵan. Musilman bolg’an Shjan Xe Mekkeni ziyarat etedi.Qitaylilar 1415-1420 jj Samarqandqa Ulug’bek janina elshiler jiberedi.Qitayda XV a’ ortasinda ekonomikaliq krizis baslanadi.


Tema; Aziya mámleketleri mádeniyatı
Bayt ul hikma – Xorun ar Rashid (786-809) Bag’dadta IX a’ du’zedi. Sol dáwirde - Matematika, astronomiya,geografiya pa’nleri rawajlanıw baqlanıp, bul sawda hám ónermentshiliktiń rawajlanıwına alıp keldi. Zamanlar ótip Arab xalifalıǵında jaratılǵan globus hám usturlab (astrolyabiya) dan barlıq mámleketlerde paydalana baslaydı.Evropa meditsinasi XVII a’ ortalarında deyin Ibn Sina ha’m Abu Bakr ar Raziy miynetlerinen paydalandi.Baǵdad hám Damaskta ovservatoriyalar qurıladı. Arab sayaxatshilari evropalilardan birneshe a’sir burin Hindistan ha’m Qitayda, Afrika ha’m Shig’is Evropanin’ en’ shetki aymaqlarinda bolip qaytadi. Al Masudiy,Ibn Dast,Ibn Fadlan,Ibn Battutalar bul u’lkeler tuwrali shig’armalar jazil qaldiradi. Musilman a’debiyati da’slep arab, son’ X a’ baslap parsi tilinde jaratila baslaydi. “Min’ bir tu’n” – arab a’debiyati du’rdanasi esaplanadi.
Granadadag’i (Ispaniya) al Humro sarayi, Kordovadag’i (Ispaniya) meshit, Kairdegi Hasan meshiti, Buxaradag’i I.Samaniy maqbarasi arab arxitekturasinin’ du’rdanasi esaplanadi.Arab ma’deniyati tiykarg’i tarawlarinan biri – kalligrafiya (xattotlik) bolg’an. Evropaliq alimlar Aziya mamleketlerinin’ matematika, medicina,astronomiya, kartografiya ilimlerindegi jetiskenliklerin o’zlestirgen.
Biz bilemiz islam dininde tiri nárselerdiń súwretin salıw qadaǵan etilgen degen pikir keń tarqalǵan. Al tiykarin alǵanda qudaydı súwretlew hám súwretlengen nárselerge sıyınıw qadaǵan etilgen. Arab jaziwi Siriyada arameyler yáki arab xristianları oylap tapqan aramey a’lipbesi tiykarinda jaratilg’an 28 ha’ripten ibarat. Eger xristianlar ushın eń muqaddes súwret kresttegi quday súwreti bolsa, musılmanlar onı qudaydıń sózinde súwretlegen. Sózdi muqaddes dep bilgen.
Evropalilar ma’wsimge qarap kiyiniw ha’m awqatlaniwda dáslep suyıq awqatlar, soń góshli awqatlar, onnan keyin qus góshi hám eń aqırında mazalı zatlar tartıw tártibin musılmanlardan o’zlestiredi. Musilmanlar Rim hám Vizantiyadag’i xaliqtin’ monshalarg’a juwiniw a’detin o’zlerinin’ basip alg’an barliq aymaqlarinda ken’ tarqatqan. Qosıqshı Ziriyap IX á jasaǵan. Ol juqa shiyshe ıdıslar altın hám gúmis ıdıslarǵa qaraǵanda qolay ekenin dálillegen.
Hindlerde matematika,astronomiya,meditsina rawajlang’an. Úńgir ishine oyip islengen Ajanta (Orayliq Hindistan) shirkewi esh II - be VII a’ saling’an. 29 bo’lmeden ibarat ibadatxanalardi tu’rli ha’ykeller,oyma nag’islar bezep turg’an.Ibadatxanalarda qudaylar,adamlar hám haywanlardıń tas hám jezden islengen háykelleri ornatılǵan.Ayrım hind qalalarında aspan denelerin úyreniw ushın ovservatoriyala qurılǵan. Hind astronomları jerdiń domalaq kóriniste ekeni hám jer óz kósheri átirapında aylanıwı haqqında pikirge kelgen. Awiriwdi basatin da’rilerden paydalanip Xirurgiyaliq emlew usilinda o’tkergen.
Qıtayda matematika,astronomiya,geografiya,tariyx pánleri joqarı dárejede rawajlanǵan. VIII a’ Xanlin akademiyasi du’ziledi.X a’ porox oylap tabadi.Oni da’slep salyut atıwda paydalang’an bolsa, keyin ala a’skeriy maqsette qollana baslaydi.Qitayda tariyxiy jilnamalar jaziwg’a ariqsha itibar berilgen.Sun da’wirine tiyisli 500 tomliq jilnamalar qalg’an. Su’wretshiliktin’ diywalg’a su’wret saliw tarawi ju’da rawajlang’an. Pekinde VIII a’ Paytaxt xabari gazetasi shig’a basladi.Qitayda da’slepki Pantomima – ha’reket teatri du’zildi.Tan da’wirinde Qitayda Buddizm ken’ rawajlandi, ol arxitekturag’a ta’sir etti. Tan da’wirine tiyisli tawg’a oyilg’an budda ha’ykeli bar. Tawǵa oyıp ilsengen budda háykeli de Tan dáwirine tiyisli.