Fízíka fakulteti Fízíka qáníygelígí

Fransiyada salıq sisteması hám Ózbekstan Respublikası
salıq sisteması menen salıstırma analizi
Házirgi kúnde Fransiya daǵı salıqtı úsh qıylı gruppaǵa ajıratıw múmkin: dáramat salıǵı, shaxslardı dáramat alǵanda keyingi tolıqnatuǵın salıǵı (mıynet haqı ), tutınıw salıǵı. Salıq sisteması tiykarınan tutınıw baǵdarına qaratılǵan bolıp onıń tiykarǵı kórsetkishi alınǵan payda (dáramat ) bolıp tabıladı. Házirde qosılǵan baha salıǵı ústinde gáp ketkende barlıq islep shıǵarıw hám tutınıw ushın etilgen barlıq sarp etiw ǵárejetler názerde tutilib barlıq jónelisler boyınsha salıqqa tartılıwın túsiniledi. Sırtqı bazar
menen baylanıslı bolǵan barlıq operatsiyalar qosılǵan baha salıǵınan azat etiledi. Import boyınsha atqarılatuǵın barlıq operatsiyalar QQS tortiladi. QQS atqarılatuǵın jumıstıń túrlerine baylanıslı bolıp, ol salıq tólewshiniń finanslıq jaǵdayına baylanıslı bolmaydı. Salıq stavkası tavardı bahosiga baylanıslı bolmaydı. Qosılǵan baha salıǵı obiekti satilg’an tovarlardı ma`nisi hám kórsetilgen xızmetler quraydı. Bunnan tısqarı basqa etilgen ǵárejetler de esapqa alınadı (júklerdi tasıw, artısh, túsiriw, boj hám t.b. ). Qosılǵan baha salıǵın esaplaǵanda, sheki onim hám yarım tayın ónimler ma`nisi chegirib taslanadı.
2004 yilgi maǵlıwmatqa kóre salıqtı tiykarǵı stavkası - 18, 6% tashkil etip eń joqarı stavka bolsa (22%) bul stavka tiykarınan ayırım tavar túrlerine (avtomobil, kinofototovarlar, temeki ónimleri, atrupa, qımbat bahalı teri) qollanıladı. Eń tómen salıq stavkası yaǵnıy (5, 5%) azıq-túlik ónimleri, awıl xojalıǵı ónimleri, kitaplar, dári-dármanlar ushın qollanıladı. Tap sonday tómen stavkalar ayırım xizmet kórsetiw tarawları mıymanxana turisti júk tasıw, passajir kólikleri, islep shıǵarıw kárxanalarında awqatlanıwlardı shólkemlestiriw hám t.b. de qollanıladı.
QQS den azat etiledi: basqarıw social, tárbiyalıq, materiallıq, sport tarawları boyınsha iskerlik kórsetiwshi mámleket muassalari; awıl xojalıǵı óndiriwshiler; jalǵız isbilermenlik, jalǵız iskerlik kórsetiwshi shıpakerler; diniy jóneliste xızmet qılıp atırǵanlar.
Qosılǵan baha salıǵı ayırım bojlar menen toldırıladı. (boj, hákisiz) bular da tutınıw ma`nisine iye bolǵan tutınıw salıǵın payda etedi. Bulardıń ayırımları mámleket esabına ayırımları jergilikli byudjetke ótkeriledi. Qosılǵan salıqqa ólshewli tovarlarǵa tómendegiler kiredi: spirtli ishimlikler, tabaki ónimleri, shırpı, zajigalki, qımbat bahalı taslardan tayarlanǵan ónimler, qumsheker, konditer ónimler, ushqısh apparatlar, pivo hám shıpabaxsh suw, ayırım túrdegi avtomobiller.
Tikkeley bolmaǵan salıqqa qosımsha túrde elektrenergiyadan paydalanǵanlik, televiziyalıq reklama qılınǵanlıq ushın tartılıwı. Ayırım aymaqlarda dem alıw mákanların shólkemlestiriw múmkinshilikleri bolsa ol halda jergilikli húkimet turistik jıynawlar jıynap alıwdı ámeldegi etedi. Bajıxana baji da tutınıw salıǵı esaplanıp, onıń tiykarǵı maqseti ishki bazardı, islep shıǵarıwdı, awıl xojalıǵın qorǵawdan ibarat. Bajıxana baji mámleket siyasatı bolıp, onıń tiykarǵı baǵdarın ishki bazardı qorǵaw. Bajıxana baji keltirilgen tovarlardı bahosini ishki bazar bahosiga teńlestirishdan ibarat. Bajıxana baji tavar bahosiga qaray alınadı. Ayırım jaǵdaylarda boj alıwda tavardı salmaǵı, kólemi esapqa alınadı. Bunday boj, ishimlikler, temeki ónimleri, kinofilmlar ushın da
qollanıladı. Kárxananı sap paydası dáramat salıǵına tortiladi. Alınatuǵın salıq muǵdarı dáramat hám ǵárejet ortasındaǵı parq teńlestiriledi.
Dáramat salıǵına tiykarǵı orınlardan birin fizikalıq shaxslardan alınatuǵın dáramat salıǵı quraydı. Fizikalıq shaxs barlıq alatuǵın dáramatların esapqa alǵan dáramat deklaratsiyasın salıq shólkemlerine usınıs etedi. Dáramat bıyılǵı jılı dawamında alınǵan payda tushumi bolıp tabıladı. Esabatda taǵı hár túrlı dáramatlar da esapqa alınadı, (maqsetli pensiyalar, ayırım social gruppalar, ǵarrılar hám mayıplar ) etilgen sarp etiw ǵárejetler ulıwma paydadan chegirib taslanadı. Fizikalıq shaxslardan alınatuǵın dáramat salıǵı progressiv xarakterge iye bolıp, dáramatları belgili belgilengen shegaradan oshsa, salıq tolıqnadı. Fransiyada kóshpelis múlk, qımbat bahalı qaǵaz hám basqa múlk buyicha etilgen operatsiyalardan alınǵan dáramattı salıqqa tartıwdıń basqasha qaǵıydaları bar bolıp tabıladı.
Eger kóshpelis múlk qansha baxada satilg’an bolsa sol baha muǵdarında satilg’an jılda salıqqa tortiladi. Úy jaydı satıwdan alǵan dáramat (payda ) salıqtan azat etiledi. Egerde úy jayǵa iyelik qılıw múddeti 32 jıldan artıq bolsa. Sonday etip múddetler boyınsha hár túrlı stavkalar qollanıladı. Egerde múlk satıwshın qolında eki jıldan aslam tursa ol halda stavka azaytadı xatto 0% da kemeytiriledi. Kóshpelis múlk boyınsha ótkerilgen operatsiyalardan payda bolǵan payda salıqqa tortiladi. Eger onıń muǵdarı 20 mıń frankdan artıq bolsa. Bul jaǵdayda úsh qıylı salıq stavkası qollanıladı 4%, 5%, 7% - kórkem óner dóretpeleri ushın, 7, 5% qımbat bahalı metallar menen jumıs etilgende Fransiyada jeke menshik salıǵı byudjetke kóp dáramat keltiredi.
Jergilikli salıq sistemasın tórtew tiykarǵı yo'naliga ajıratıw múmkin:
- jer salıǵı qurib bitirilgan uchastkalar ushın ;
- jer salıǵı qurib bitirilmagan uchastkalar ushın ;
- turar jay salıǵı ;
- qánigelik salıǵı.
Bul salıq stavkaları jergilikli húkimet tárepinen belgilenedi (bas keńes hám jergilikli keńes). Bul salıq stavkaları mámleket tárepinen belgilengen stavkadan ótip ketpewi kerek. Salıq múlktiń hámme túrine ımaratlar, imaratlar, suw xavzalari, suw yig'uvchi apparatlar hám islep shıǵarıw hám kommerciya maqsetlerinde paydalanıw ushın ajıratılǵan jer uchastkalarǵa tiyisli. Salıqqa tortilgan bólim kireyge berilgen uchastka ma`nisin yarımın quraydı. Bul salıqtan qaladan sırtda bolǵan awıl xojalıq maqsetlerinen paydalanılǵan mámleket múlki ımaratlar azat etiledi.
Jası 75 ten joqarı bolǵan fizikalıq shaxslardan, arnawlı pensiya alıwshılardan hám mayıplardan salıq alınbaydı. Awıl xojalıǵı óndirisin rawajlandırıw maqsetinde jaratılǵan jasalma ormanzorlar hám olarda bánt bolıp turǵan jer uchastkalar - belgili múddeti salıqtan azat
etiliwi múmkin. Turar jay jeke menshik sıyaqlı salıqqa tortiladi. Kem támiyinlengen shaxs pútkilley yamasa bólekan bul salıqtan azat etiliwi múmkin. Turaqlı qánigelik iskerligi menen shuǵıllanatuǵın fizikalıq hám yuridikalıq shaxslar ushın salıq engizilgen.
Jergilikli basqarıw shólkemleri joqarıda keltirilgen salıq túrlerine qosımsha túrde salıqlar hám jıynawlardı engiziwi múmkin yaǵnıy : maydanlardı tazalaw salıǵı ;qishloq xojalıq palatalarini támiyinlew baji; óner tálim palatalarini támiyinlew baji; kánlerdi ózlestiriw degi jergilikli jıynawlar ; elektr jaqtırtqıshlar ornatganlik ushın jergilikli jıynawlar ; úskenelerden paydalanǵanlik ushın alınatuǵın boj; ımaratlardı satıwdan alınatuǵın salıq ; transport quralları ushın alınatuǵın boj; limit dárejesinden asıp ketken qurılıslar ushın salıq ; maydandı bánt qılıw shegarası limit dárejesinden asıp ketkenligi ushın tolıqnatuǵın salıq. 43
Fransiya mámleketi salıq sisteması menen Ózbekstan salıq sistemasınıń salıstırma analizi. Fransiya salıq sistemasın Ózbekstan salıq sisteması menen uqsaslıqları júdá kóp bolıp tabıladı. Bul uqsas táreplerdi tómendegi salıq túrlerin bar ekenligi, olardı byudjetke tolıqnıw tártibi táreplerinen salıstırma analiz etemiz:
Fransiya salıqları ulıwma mámleketlik hám jergilikli salıqlarǵa bóliniwi Ózbekstan Respublikasınıń bóliniwine uqsas bolıp tabıladı. Fransiyada oraylıq húkimet byudjet dáramatlarınıń tiykarǵı 93 % ni salıq tólewleri quraydı. Byudjet dáramatlarınıń qalǵan bólegin arnawlı dáramatlar quraydı. Arnawlı dáramatlar tiykarınan social fondlarga tólewler quraydı.
Ózbekstan Respublikasında oraylıq húkimet byudjet dáramatlarınıń tiykarǵı bólegin 93-95 % ni salıq tólewleri quraydı.
Ekonomikalıq mánisine kóre Fransiya hám Ózbekstan Respublikasın salıq sisteması tuwrı salıqlar hám qıysıq salıqlarǵa ajratıladı. Tuwrı salıqlar óz gezeginde yuridikalıq shaxslardan alınatuǵın salıqlar, fizikalıq shaxslardan alınatuǵın salıqlar, yuridikalıq hám fizikalıq shaxslardan alınatuǵın salıqlar bolıp tabıladı. Bul salıq túrleri tómendegiler: yuridikalıq shaxslardan undiriladigan salıqlar : korporatsiya paydasınan salıq ; korporatsiya mal-múlkine salıq ; qamsızlandırıw jámiyetleriniń dáramat salıǵı ; yuridikalıq shaxslardan jergilikli jıynawlar hám basqa salıqlar da undiriladi.
Fizikalıq shaxslardan undiriladigan salıqlar : fizikalıq shaxslardan alınatuǵın dáramat salıǵı ; turar jayǵa salıq ; kásip-ónerge salıqlar ; jergilikli jıynawlar hám basqa jıynawlar.

Yuridikalıq hám fizikalıq shaxslardan undiriladigan salıqlar : qurılıs etiletuǵın jerlerge salıq ; qurılıs etińbeytuǵın jerlerge salıq ; reklama salıǵı ; jergilikli jıynawlar hám basqa tólewler.

Qıysıq salıqlar quramına qosılǵan baha salıǵı, hákisiz salıǵı hám bajıxana bojlari kiredi. Bul salıqlardı quramı Fransiyaǵa tiyisli bolıp, qıysıq salıqlar quramı Ózbekstan Respublikasın qıysıq salıqları quramı menen birdey bolıp tabıladı.
Ózbekstan Respublikasınıń tuwrı salıqlar quramına yuridikalıq shaxslardan alınatuǵın payda salıǵı, mal-múlk salıǵı, jer salıǵı, abadanlastırıw jáne social infratuzilmani rawajlandırıw salıǵı hám basqa salıqlar kiredi.
Fizikalıq shaxslardan undiriladigan dáramat salıǵı Fransiya mámleketindegi puqaralardan alınatuǵın dáramat salıǵı bolıp, tariyxıy ózgeshelikke iye. Fransiyada fizikalıq shaxslardan alınatuǵın dáramat salıǵınıń ózgesheligi tómendegishe:
- mámleket tárepinen social siyasat yurgizishga tásir etedi;
- hár bir kisiniń tabısınan emes bálki shańaraq tabısına salıstırǵanda esaplanadı.
Bul salıqtıń tólewshileri 18 jasqa tolǵan hám odan úlkenler esaplanadı. Fizikalıq shaxslardan alınatuǵın dáramat salıǵı Fransiya mámleket byudjetindegi úlesi 20 % ni quraydı. Dáramat salıǵınan túsken aqshalardı kem támiyinlengen shańaraqlarǵa, tálim, bilimlendiriw, sport hám basqa tarawlarǵa jóneltiriledi.
Bunnan tısqarı fizikalıq adamlardıń dáramat salıǵına xalıqtıń amanat kassalarına, kóshpelis mulkka pul qoyıwın, aksiyalar satıp alıwdı xoshametlew funksiyaları júkletilgen.
Salıq muǵdarı progressiv xarakterge iye. Fransiyada jasawshılardıń barlıǵı mámleket ishinde yamasa sırt elde alǵan dáramatlarınan dáramat salıǵı tóliydiler. Jıl dawamında alınǵan barlıq pul tushumlari dáramat dep túsiniledi. Buǵan tiykarınan tómendegiler kiredi: jumıs xaqi, sıylıqlar, pensiya hám pensiyalar, renta, háreketleniwshi mal-múlkten alınǵan dáramat, awıl xojalıǵı iskerliginen alınǵan dáramat, qımbat bahalı qaǵazlar operatsiyaları boyınsha alınǵan dáramat hám basqa dáramatlar kiredi.
Fransiya mámleketinde xalıqtan alınatuǵın dáramat salıǵı jalpı dáramatqa salıstırǵanda esap -kitap etiledi hám puqaralar jılına bir ret tapsıriletuǵın deklaratsiya tiykarında salıq esap -kitap etiledi. Dáramat salıǵın esaplawda salıq tólewshiniń tabısı jetew kategoriyaga bólinedi: jallanba jumıs ushın miynetke aqsha tólew; jerden alınatuǵın
dáramat ; aylanba aqshalardan alınatuǵın dáramat ; qayta satıwdan alınatuǵın dáramat ; úlesdorlik jámiyeti esaplanbaǵan kárxanalardıń sanaat hám sawda operatsiyalarınan alınǵan dáramat ; kommerciyalıq bolmaǵan dáramatları ; awıl xojalıǵı iskerliginen alınǵan dáramatlar.
Ózbekstan fizikalıq shaxslarınan undiriladigan salıq Fransiya fizikalıq shaxslarınan alınatuǵın salıqqa mánisan uqsap ketedi. Olardıń azmaz ayırmashılıǵı stavkalarında bolıp tabıladı.
Ózbekstan Respublikası Salıq kodeksinde tómendegi gruppa stavkaları belgilengen:
- fizikalıq adamlardıń mıynet haqı, sıylıqlar hám basqa dáramatlarınıń differensial stavkaları ;
- fizikalıq adamlardıń dividend hám procentlerge stavkalar ;
- derekler tolıqnǵan norezidentlarning dáramatlarına stavkalar.
Salıq obiekti bolıp jıllıq jámi dáramat menen salıq nızamchiligi boyınsha chegirilib taslanatuǵın chegirmalar arasındaǵı parq retinde anıqlanǵan muǵdar salıqqa ólshewli dáramat esaplanadı. Sonday eken, salıqqa ólshewli dáramat - bul jámi dáramattan chegirmalar hám salıqqa tartilmaytugin dáramatlar shıǵarıp taslanǵan summa bolıp tabıladı.
Fransiya byudjetine mal-mulkka salınatuǵın salıq da úlken dáramat keltiredi. Mal-múlk salıǵınıń obiekti bolıp qo'yidagilar esaplanadı : mal-múlk, múlkshilik huqıq, qımbatlı qaǵazlar. Mal-múlk quramına ımaratlar, imaratlar, sanaat hám awıl xojalıǵı kárxanaları xarakterlenedi. Mal-múlk, sharba malları hám kóp jıllıq terekler kiritiledi. Bul salıq progressiv xarakterge iye bolıp, siyasiy gruppalastırılgan. Fransiyada sol zatqa bólek itibar berilgenki dáramat salıǵı menen mal-mulkka salınatuǵın salıqtıń birgegi ulıwma summası jámi paydanıń 85 procentinen artıp ketpewi kerek.
Ózbekstanda mal-múlk salıǵı Fransiya daǵı mal-múlk salıǵı menen derlik birdey áhmiyetke iye bolıp, olar salıq stavkaları hám esaplanıwı tárepinen parıq etedi.
QQSning watanı Fransiya bolıp, 1954 jılda Lore tárepinen engizilgen. QQS birinshi bolıp oraylıq byudjetke kelip túsedi. Onıń 10 % i bolsa tikkeley jergilikli byudjetke barıp túsedi. QQSning tiykarınan 3 ta stavkası ámeldegi:
- pasaytirilgan stavka - turistik otellar, pansionat, kárxana asxanasında tayarlanǵan azıq-túlikler ushın, qumsheker, may, sút ónimleri, murabba, ximikatlar, tóginlerge salıstırǵanda 2, 1 % ni quraydı ;
- ortasha stavka - import ónimlerine, sawda-satıq operatsiyalarına, gaz, elektr, ıssı suwǵa, shay, kofe, mo'zqaymoqlar hám restorandagi xızmetlerge salıstırǵanda qollanıladı. Onıń stavkası 4-5. 5 % ni quraydı.
- joqarı stavka - qımbat bahalı taslarǵa, haywanlar terisiga, teriler, kinoapparatura, audio, video apparaturalar, avtomobiller, temeki ónimleri hám shırpılarǵa salıstırǵanda 18, 6% etip belgilengen.
Ózbekstanda QQS tovarlardı islep shıǵarıw, satıw hám Ózbekstan tapǵa tovarlar import qılıw processinde qosılǵan bahanıń bir bólegin byudjetke ajıratıwdı ańlatadı. QQS oborottan alınadı. QQS stavkası Ózbekstan Respublikası Prezidenti tárepinen 20% li proporsional stavka etip belgilengen. Ózbekstanda tavar, ónim, kóshpelis múlk, jaylar hám imaratlar qosılıp elektr -energiya, ıssılıq energiyası, gaz, suw, orınlanǵan qurılıs montaj, remontlaw, ilimiy tekseriw, tájiriybe-konstruktorlıq, texnologiyalıq, joybar qıdırıw, remontlaw hám basqa jumıslarǵa QQS solinadi.
Fransiya salıq sistemasında jergilikli salıqlar da áhmiyetli bolıp, jergilikli keńseler 80000 den artıq ǵárezsiz byudjetlerdi birlestiradi. Jergilikli salıqlar hám jıynawlar 4 tiykarǵı gruppaǵa bólinedi: qurılıs etilgen jerlerge salınatuǵın salıq - obiekti bolıp qo'yidagilar esaplanadı : jay hám imaratlar, minarlar, sanaat hám kommerciya maqsetlerinde isletiliwge mólsherlengen maydanlar ; qurılıs etińbeytuǵın jerlerge salınatuǵın salıq obiekti bolıp atızlar, ormanlar, jaylawlar, batpaqlıqlar kebir jerler, awıl xojalıǵı daǵı islep shıǵarıwdı rawajlandırıwǵa mólsherlengen jerler, qorıq jerler hám basqalar ; turar jaylarǵa salıq - obiekti turar jay iyeleri hám kireyshiler mal-múlki; kásip-xunarga salıq - erkin kásip menen shuǵıllanatuǵın lekin mıynet haqı almaytuǵın shaxslar tárepinen tolıqnadı.
Ózbekstan jergilikli salıqları Fransiyanikidan bir qansha parq etip, olardıń quramına tómendegiler kiredi: jer salıǵı, mal-múlk salıǵı, transport qurallarıǵı benzin, dizel janar maysı hám gaz isletganlik ushın salıq, abadanlastırıw jáne social infratuzilmani rawajlandırıw salıǵı, ayırım túrdegi tovarlar menen usaqlap satıw sawda etiw hám ayırım túrdegi xızmetlerdi kórsetiw huqıqı ushın jıynaw.