Foydali qazilmalarning genetik va sanoat turlari

22.3. Tarqoq metallar 
Tarqoq metallar tabiatda, asosan, yo‘ldosh elementlar sifatida turli minerallarda 
uchraydigan va boshqa metall rudalaridan yoki foydali qazilmalar (ko‘mir, tuz, 
fosforit va boshqa)dan yo‘l-yo‘lakay ajratib olinadigan kimyoviy elementlar (rubidiy, 
kadmiy, seziy, galliy, indiy, talliy, germaniy, gafniy, vanadiy, selen, tellur, reniy) 
guruhi. Ular Er po‘sti yoki uning ba’zi uchastkalarida umuman uchramaydigan yoki 
juda kam uchraydigan, kimyoviy birikmalar hosil qiladigan elementlardir. 
Tarqoq elementlar Er po‘stida nisbatan ko‘proq uchraganda ham, odatda, 
mustaqil minerallar hosil qilmaydi. Faqat ma’lum hollardagina tarqoq elementlar 
(masalan, skandiy, tantal, germaniy, vanadiy, selen, tellur va kadmiy) o‘z 
minerallarini hosil qilishi mumkin. Ularning boshqa elementlar orasida tarqoqligi 
yoki o‘z minerallarining vujudga kelishi tabiiy jarayonlarda tarqoq elementlar 
konsentratsiyalarining o‘zaro nisbati va ularning keng tarqalgan geokimyoviy 
analoglari bilan aniqlanadi. Masalan, kadmiy sinkning geokimyoviy analogi bo‘lib, 
chuqur zonalarda dtim sink minerallari orasida tarqaladi va ulardan ajratib olinadi, 
ammo oksidlanish zonasida kadmiy va sinkning bo‘linishi sodir bo‘ladi. Bunda sink 
chiqib ketib, kadmiy esa o‘z birikmalari shaklida yig‘iladi. O‘rta Osiyoda tarqoq 
elementlarning yuqori birikmali rudalari – reniy, indiy, germaniy, tellur, nodir 
(noyob) er elementlari va boshqalar uchraydi. 

---

148 
Xulosa 
Mavzuda radioaktiv (oltin, kumush), kamyob va tarqoq metallarning fizik va 
kimyoviy xususiyatlari, tog‘ jinslari va ularning tarkibidagi elementlarning miqdori 
(% hisobida), dunyodagi davlatlar misolida zahiralar va ularning qazib olinadigan 
miqdorlari, konlarning nomi va joylashgan eri, xalq xo‘jaligining qaysi sanoat va 
sohalarida foydalanish mumkinligi to‘g‘risidagi barcha ma’lumotlar keltirilgan.