Foydali qazilmalarning genetik va sanoat turlari

 
Nazorat savollari 
1.Kimyoviy va organik xom ashyo turlariga nimalar kiradi? 
2.Mineral tuzlar qanday jarayonda hosil bo‘ladi? 
3. Mineral tuz konlari qaerda bor va qaysi sohalarda ishlatiladi? 
4.Fosfor qanday jarayonda hosil bo‘ladi? 
5.Fosfor konlari qaerda bor va qaysi sohalarda ishlatiladi? 
 
Glossariy 
Mineral tuzlar
– mineral tuzlarga galit, silvin, oq bishofit, poligalit, karnolit, 
kaynit, mirabilit, langebeynit, tenardit va boshqa minerallar kiradi. 
Kimyoviy xom ashyolar
– fosfor (apatitlar – fosfatlar guruhiga kiruvchi 
mineral, rangi yashil, ko‘k-yashil, oqish shishasimon yaltiroq). Apatitlar ikki turga 
ajratiladi: xlorapatit va ftorapatit. 
 
 
25. INDUSTRIAL XOM-ASHYOLARNING SANOAT TURLARI 
(OLMOS, GRAFIT, SLYUDA, ASBEST) 
25.1. Olmos konlari va ularning sanoat turlari 
Olmos – uglerodning tabiatda sof holdagi alohida ko‘rinishidir. Uning 
kimyoviy tarkibi sof ugleroddan iborat. Odatda rangi tiniq bo‘ladi. 
Olmos dunyodagi barcha tabiiy birikmalarning eng qattig‘idir. U hech qaysi 
kislotada erimaydi; lekin soda yoki kaliyli birikmalar bilan reaksiyaga kirishib 
emiriladi. 
Olmosning asosiy xususiyatlaridan yana biri - nurni kuchli qaytaradi. Ishlov 
berilgan olmos “brilliant” deb ataladi. Olmos kristallari juda mayda, mikroskopik 
zarrachalardan tortib 100lab karatga etadi. 1 karat-0,2 gr. 
Dunyoda topilgan eng katta olmos donasi «Kullinan» deb ataladi. U 3025 karat 
yoki 605 grog‘irlikka ega. 

---

157 
Olmos burg‘ida, kesishda, ishlov berishda (qattik metallarni) ishlatiladi. Tiniq, 
toza, darz va dog‘i yo‘q kristallari va bo‘laklari zargarlikda ishlatiladi. Ularning 
paydo bo‘lishi to‘g‘risidagi fikrlar xilma-xil. Lekin ko‘pchilik “olmoslar magmatik 
yo‘l bilan hosil bo‘lgan” deb hisoblaydi. Olmosning kristalanishi magma hali erning 
qa’ridaligidayoq boshlanadi va er yuzasiga otilib chiqib qotganidan so‘ng 
yakunlanadi. Olmos “kimberlit” deb ataluvchi tog‘ jinslari tarkibida bo‘ladi. 
Kimberlitlar o‘ziga xos quvur shaklidagi ma’dan tanalarini hosil qiladi. 
Kimberlit quvurlari platformalarning yirik siniqlariga to‘g‘ri keladi. Ma’dan 
tanalarining (quvurlarning) diametri 330 mdan (Afrikada)45-600 m ga etadi (Sibirda). 
JARda uzunligi 800m, kengligi 500m ma’dan tanalari mavjud. 
Olmosning miqdori 1 m
2
tog‘ jinsiga 0,5 karat to‘g‘ri keladi. Olmosning 
ikkinchi o‘rinda turadigan konlari – sochma konlardir. Ular birlamchi kimberlit 
trubkalarining nurab emirilishidan hosil bo‘lgan konlardir. Ularda olmos donachalari 
ko‘proq (boyroq) bo‘ladi. Olmos zahiralari asosan JAR va YOqutistonda (Rossiyada) 
to‘plangan.