Foydali qazilmalarning genetik va sanoat turlari

 
 
Glossariy 
Tabiiy tosh qurilish materiallari 
– donali toshlar (turli o‘lchamdagi bloklar, 
qayta ishlovdan so‘ng bezak toshlar sifatida, yo‘l qurilishi uchun qo‘llaniladi; aniq 
shaklga ega bo‘lmagan yalpi tosh mahsuloti (portlatish va sun’iy maydalash natijasida 
olinadi). 
Sun’iy tosh qurilish materiallari 
– bog‘lovchi moddalar (sement, gips va 
ohak) uchun xom ashyo sifatida ohaktosh, gillar, mergel, gips ishlatiladi, o‘tga 
chidamli materiallar, sopol, shisha va silikatli g‘isht hom ashyosi hisoblanadi. 
24. KIMYOVIY VA ORGANIK XOM-ASHYOLARNING 
SANOAT TURLARI 
 
24.1. Mineral tuzlarning konlari va sanoat turlari 
Mineral tuzlarga quyidagi minerallar kiradi: NaCl-galit, KCl-silvin, MgCl
2
·6H
2
O oq bishofit, poligalit, karnolit, kaynit, mirabilit, langebeynit, tenardit va 
boshqalar. Bularning barchasining rangi tiniq, oqish va yaltiroq bo‘ladi. Agarda 
qo‘shimchalar bo‘lsa-pushti, qo‘ng‘ir, qoramtir bo‘lishi mumkin. Minerallarning 
qattiqligi 1-2. Barchasi suvda yaxshi eriydi. Tuzlar asosan kimyoviy cho‘kma sifatida 
hosil bo‘ladi. SHuning uchun ularning konlari asosan ekzogen cho‘kindilar 
hisoblanadi. 

---

153 
Sanoat miqyosida qazib olinadigan konlar asosan qadimgi davrda suv 
havzalarida hosil bo‘lgan va keyin qatlamlar ostida ko‘milib ketgan konlardir. Tuz 
to‘plamlarining birlamchi shakli qatlam shaklida bo‘ladi. Ularning qalinligi bir necha 
santimetrdan 500-1000 metrgacha. Ular juda katta maydonlarda tarqalgan bo‘ladi. 
Agarda tektonik kuchlar ta’sir etsa, tuz qatlamlari gumbazlarni tashkil etadi. 
Tuz konlari ochiq holda, burg‘i quduqlari orqali eritilib yoki lahmlar kavlab 
o‘tish yordamida qazib olinadi. Hozirgi paytda suv havzalarida paydo bo‘layotgan 
tuz konlari ikkinchi o‘rinda turadi. Ular ham qatlam, ba’zan linza shaklida yotadi. 
Kimyoviy tarkibi bo‘yicha tuzlar xlorid-sulfatli, xloridli (Qrim ko‘llari, Bosqunchoq, 
Elton ko‘li), sulfatli (Qorabo‘g‘ozgul, Kaspiy dengizi) va sodali (Kulundi ko‘llari) 
bo‘ladi. 
Solikam tuz koni Rossiyaning Perm gubernyasida joylashgan. Tuz 
qatlamlarining o‘rtacha qalinligi 300-400m. Kimyoviy tarkibi bo‘yicha kaliyli silvin 
tuzlaridir (KCl-23%, MgCl
2
-30%). Ulardan tashqari angidrit va gillar uchraydi. 
Zahirasi behisob. 
Bosqunchoq koni Rossiyaning Volgograd gubernyasida joylashgan. Kon tuz va 
gil qatlamlarining qatlamlanishidan iborat. Antiklinal burmalarga burilgan. Bulardan 
tashqari qizg‘ish qumtosh va konglomeratlar uchraydi. Bu kon yuzasi 1154 km
2 
bo‘lgan ko‘llardan iborat. Tuz 5-10 m qalinlikdagi ko‘l tubidagi qatlamdan qazib 
olinadi. Ko‘lning yon atrofidagi gips qatlamlaridan sizib chiquvchi ko‘p sonli 
buloqlar tuz bilan ta’minlaydi.CHet ellarda tuz konlari Germaniya, AQSH, Fransiya, 
Ispaniya, Efiopiyada mujassamlangan. Turkmanistonda (Gaurdak), O‘zbekistonda 
(Xo‘jaikon) ham yirik tuz konlari mavjud. Tuzlar xilma xil bo‘ladi: galit (osh tuzi), 
silvin, karnallit, mirabilit. 
O‘g‘it sifatida kaliyli tuzlarning 95%, natriyli tuz oziq ovqat sanoatida, 
kimyoda, teri va lak-bo‘yoq sanoatida, karnallit magniy metali va engil qotishmalar 
olish uchun ishlatiladi, bundan tashqari soda va xlor olishda qo‘llaniladi (38 – 39 
rasmlar). 

---

154