Foydali qazilmalarning genetik va sanoat turlari

19.3. Xrom konlari va ularning sanoat turlari
Sof xrom kumushsimon oq rangdagi yaltiroq, oddiy sharoitda deyarli o‘zgarmaydigan metalldir. Uning klarki 0,008, erish harorati 1890^oS, qaynash harorati 2327^oS, solishtirma og‘irligi 7,2. Ishlab chiqariladigan xromning 50%ga yaqini metallurgiyada zanglamaydigan, kislotalar va issiqlikka chidamli bo‘lgan maxsus po‘latlar ishlab chiqarish uchun, 40%ga yaqini issiqqa chidamli materiallar (2100^oSgacha) ishlab chiqarishda, kolgan 10% kimyo sanoatida, xususan, teri oshlashda va to‘qimachilik sanoatida bo‘yovchi modda sifatida qo‘llaniladi.
Tabiatda xromning 30ga yaqin minerali bor (26-rasm).

Ularning ichida xromshpinelitlar nomi bilan yuritiladigan 4-6 mineral xrom ma’dani bo‘lib, ular qo‘yidagilardan iborat:

magnoxromatit (Mg, Fe) Cr₂O₄
xrompikotit (Mg, Fe)(Cr, A1)₂O₄
alyumoxromit (Fe, Mg)(Cr, A1)₂O₄
xromit FeCr₂O₄
Xromning dunyo bo‘yicha resursi 12 mlrd.t deb baholanadi. SHundan 95% Kozog‘iston va JARda joylashgan. Xrom ma’dani 2005 yilda dunyo bo‘yicha 18 mln.t. hajmda qazib chiqarilgan. SHundan 8 mln. t.ni JAR, 3mln. 300 ming t.ni Qozog‘iston, 3 mln.t.ni Hindiston qazib chiqargan. Bu 79,4%ni tashkil qiladi.
Xrom konlari magmatik genezisga ega bo‘lib, o‘ta asosli jinslar massivlari bilan uzviy bog‘langan. Bu massivlar ko‘pincha uzunasiga cho‘zilgan poyaslarni hosil qiladi.
Rossiyaning Ural tog‘lari sharqiy yon bag‘rida (Kempersay qishlog‘i yonida) joylashgan ana shunday poyaslardan birida, o‘ta asosli jinslar-peridotit va dunitlarning 1200 km² yuzaga ega bo‘lgan massivida Kempersay xrom konlari guruhi yuzaga kelgan. Ma’dan tanalari tomirlar, linzalar ko‘rinishida bo‘lib, Sr₂O₃ miqdori 60%ga etadi. Konda xromit to‘plamlari asosan intruziv massivning yuqori qismida joylashgan bo‘lib, magmaning qoldiq qismining kristallashishi davrida paydo bo‘lgan deb hisoblanadi.
Xromning dunyodagi yirik konlari qatoriga JARdagi Bushveld, Rodeziyadagi «Ulug‘ dayka» kabi magmatik konlari ham kiradi.
Xromdan sanoatning turli sohalarida – qotishmalar olishda, maxsus po‘latlar, podshipniklar va elektr uskunalari tayyorlashda, , bo‘yoq va charm sanoatida keng qo‘llaniladi (27-rasm).