Foydali qazilmalarning genetik va sanoat turlari

34-rasm. Sulfidli oltin ma’dani


21.3. Kumush konlari va ularning sanoat turlari
Sof kumush-yumshoq, juda cho‘ziluvchan, issiqlikni va elektr tokini eng yaxshi o‘tkazadigan metalldir. Erish harorati-950^oS, qaynash harorati-1955^oS, solishtirma og‘irligi – 10,7, klarki – 0,00007.
Kumush ham qadim zamonlardan ma’lum bo‘lib, savdo-sotiq rivojlanishiga katta hissa qo‘shgan metalldir. Kumush - nodir metallarning eng arzonidir. Kumush yorug‘lik ta’sirini sezuvchi metall. Hozirgi paytda kumush zebu-ziynat buyumlar tayyorlashda, radio va elektr texnikada, fotoplyonkalar, ko‘zgular ishlab chiqarishda, tangalar zarb qilishda qo‘llaniladi.
Kumushning dunyo bo‘yicha tabiiy zahirasi 2005 yil ma’lumoti bo‘yicha 570 ming t. Bir yilda dunyo bo‘yicha 19954 t kumush ma’dani qazib olinadi. Tabiatda 60 ga yaqin kumushli minerallar ma’lum. Ularning asosiylari-sof tug‘ma kumush, argentit, prustit, pirargirit, elektrum. Kumush ma’danlarining sanoat turidagi to‘plamlari asosan mis va polimetall konlari bilan uzviy bog‘liqdir. O‘zbekistondagi eng yirik kumush konlari: Kosmanachi, Lashkerek, Okjeptes hisoblanadi.
21.4. Kumush minerallari
Kumush (Ag) – birinchi gruppani bir valentli metali. Atom og‘irligi – 107,868. Tartib nomeri – 47. Izotoplari 107 va 109. Atom radiusi 1,44A°. Ion radiusi Ag¹⁺=1,26A°. Klarki 5∙10^-6. Kubik singoniyada kristallanadi. Solishtirma og‘irligi 10,25-10,6.
Qattiqligi 2,5-3. Erish temperaturasi 960,5. O‘ziga xos metallsimon kumush oq rangga ega. Kumush juda qadim zamonlardan ma’lum.
Kumushni quyidagi birikmalari ma’lum: amalgama, kumush oksidi Ag₂O, bu birikma unchalik barqaror bo‘lmay, 250° temperaturada parchalanib ketadi, yorug‘likda esa oddiy uy temperaturasida xam parchalanadi. Kumushni galoidli tuzlari AgCl, AgBr, AgJ suvda va kislotalarda qiyin eriydi. AgF suvda oson eriydi. Kumush xloridi Osh tuzi eritmasida oson eriydi. Kumushni xlorid, bromid, yodidlari yorug‘lik nurida parchalanadi, bu xususiyati bilan fotografiyada qo‘llaniladi. Kumushni nitrati AgNO₃ suvda oson eriydi. Kumushni sulfati suvda juda qiyin eriydi, lekin kuchsiz H₂SO₄ da juda oson eriydi. Kumushni karbonati Ag₂CO₃ suvda juda qiyin eriydi, ishqoriy metallarni karbonatlarida juda oson eriydi. Sekin asta qizdirganda kumushni karbonati oson dissotsiatsiyalanadi. Kumushni sianidi (AgCN) va rodanidi (AgCNS) suvda qiyin eriydi. Kumushni fosfati Ag₃PO₄ suvda qiyin, kuchsizlantirilgan kislotalarda oson eriydi. Bu birikma yorug‘likda parchalanib ketadi. Oltingugurtli kumush Ag₂S suvda qiyin eriydi.
Kumush zargarlikda, uy jixozlari tayyorlashda, fizik va ximiyaviy asboblarda, elektrotexnikada, meditsinada, fotografiyada, ko‘zgu tayyorlashda, xarbiy va boshqa sohalarda ishlatiladi.
Kumushni asosiy konlari gidrotermal tomirlar va ularni oksidlanish zonasi mahsulotlari bilan bog‘liqdir.
Tarkibida kumush ishtirok etuvchi minerallar:
Sof tug‘ma kumush Ag
Amalgama (Ag,Hg)
Argentokuproaurid (Ag,Cu,Au)
Diskrazit Ag₃Sb
Allagentum Ag₆Sb
CHilinit Ag₆Bi
Empressit AgTe
Volinskit AgBiTe₂
Naumannit Ag₂Se
Gessit Ag₂Te
SHtyutsit Ag₅Te₃
Petsit (Ag,Au)₂Te
Silvanit (Au,Ag)Te₂
Krennerit (Au,Ag)Te₂
Kumush selenisi Ag₂(Se,Te,S)
Argentit va akantit Ag₂S
SHtromeyerit Ag_1-xCuS
Kupropavonit AgCu₂PbBi₅S₁₀
Miargirit Ag₂S∙Sb₂S₃
Pirargirit 3Ag₂S∙Sb₂S₃
Pirostilpnit Ag₃SbS₃
Prustit 3Ag₂S∙As₂S₃
Stefanit 5Ag₂S∙ Sb₂S₃
Polibazit 9Ag₂S∙ Sb₂S₃
Ovixiit Ag₂S∙3Sb₂S₃∙5PbS
Freyslebenit AgPbSbS₃
Diaforit Ag₃Pb₂Sb₃S₈
Gustavit AgPbBi₃S₆
SHirmerit Ag₄PbBi₄S₉
Vikingit Ag₈PB₇Bi₁₃S₃₀
Pirseit 9Ag₂S∙ As₂S₃
Poliargirit 12Ag₂S∙ Sb₂S₃
Argirodit 4Ag₂S∙ GeS₂
Kanfildit 4Ag₂S∙ SnS₂
Kerargirit AgCl
Embolit Ag(Br,Cl)
Bromifit AgBr
Yodobromit 2AgCl∙2AgBr∙AgJ
Mayersit 4AgJ∙CuJ
Yodirit AgJ
Argenotoyarozit Ag₂SO₄∙Fe₂(SO₄)₃∙2Fe₂(OH)₆
Trejerit Ag₆Pb₅Bi₁₄S₂₅
Eskimoit Ag₇Pb₁₀Bi₁₅S₃₂