Foydali qazilmalarning genetik va sanoat turlari

24.2. Fosfor konlari va ularning sanoat turlari
Fosfor xom ashyosi sifatida sanoatda asosan apatitlar va fosforitlar ahamiyatga ega.
Apatit – fosfatlar guruhiga kiruvchi mineral bo‘lib, rangi yashil, ko‘k-yashil, oqish shishasimon yaltiroq. Qattiqligi 6.
Apatitlar ikki turga ajratiladi: xlorapatit va ftorapatit. Apatit magmatik jarayonda hosil bo‘ladi va nefelinli sienitlarda tog‘ jinsi hosil qiluvchi mineral sifatida ishtirok etadi.
Dunyoda eng yirik apatit koni Rossiyada, Kola yarim orolidagi Xibin konidir.
Fosforitlar qatlam shaklida, donador va yirik konkretsiyalar ko‘rinishida, biokimyoviy jarayonlar natijasida dengizning sayoz qismlarida hosil bo‘ladi.
SHuning uchun ularning tarkibida organizmlarning qoldiqlari uchraydi. Fosforitning yirik cho‘kindi konlari Qozog‘istonda (Qoratov), O‘zbekistonda (Qizilqumda Bolaqora), Afrika qit’asidagi davlatlar –Jazoir, Tunis, Marokkoda joylashgan.
Fosforitlar tarkibida fosfor oksidi bo‘lgan gilli cho‘kindi jinslardir. Fosfor xom ashyosining asosiy qismi fosforli mineral o‘g‘itlar tayyorlash uchun qo‘llaniladi.
Bundan tashqari kimyo sanoatida sintetik yuvuvchi moddalar ishlab chiqarishda, fosfor kislotasi olishda, maxsus fosforli bo‘yoqlar tayyorlashda ishlatiladi (40-rasm).



Xulosa
Mavzuda kimyoviy va organik xom ashyolar (mineral tuzlar, fosfor)ning qanday genetik kon turlari bilan bog‘liqligi, tog‘ jinslari va ularning xususiyatlar, dunyodagi davlatlar misolida zahiralar va ularning qazib olinadigan miqdorlari, konlarning nomi va joylashgan eri, xalq xo‘jaligining qaysi sanoat va sohalarida foydalanish mumkinligi to‘g‘risidagi barcha ma’lumotlar keltirilgan.


Nazorat savollari
1.Kimyoviy va organik xom ashyo turlariga nimalar kiradi?
2.Mineral tuzlar qanday jarayonda hosil bo‘ladi?
3. Mineral tuz konlari qaerda bor va qaysi sohalarda ishlatiladi?
4.Fosfor qanday jarayonda hosil bo‘ladi?
5.Fosfor konlari qaerda bor va qaysi sohalarda ishlatiladi?