Foydali qazilmalarning genetik va sanoat turlari

22.3. Tarqoq metallar
Tarqoq metallar tabiatda, asosan, yo‘ldosh elementlar sifatida turli minerallarda uchraydigan va boshqa metall rudalaridan yoki foydali qazilmalar (ko‘mir, tuz, fosforit va boshqa)dan yo‘l-yo‘lakay ajratib olinadigan kimyoviy elementlar (rubidiy, kadmiy, seziy, galliy, indiy, talliy, germaniy, gafniy, vanadiy, selen, tellur, reniy) guruhi. Ular Er po‘sti yoki uning ba’zi uchastkalarida umuman uchramaydigan yoki juda kam uchraydigan, kimyoviy birikmalar hosil qiladigan elementlardir.
Tarqoq elementlar Er po‘stida nisbatan ko‘proq uchraganda ham, odatda, mustaqil minerallar hosil qilmaydi. Faqat ma’lum hollardagina tarqoq elementlar (masalan, skandiy, tantal, germaniy, vanadiy, selen, tellur va kadmiy) o‘z minerallarini hosil qilishi mumkin. Ularning boshqa elementlar orasida tarqoqligi yoki o‘z minerallarining vujudga kelishi tabiiy jarayonlarda tarqoq elementlar konsentratsiyalarining o‘zaro nisbati va ularning keng tarqalgan geokimyoviy analoglari bilan aniqlanadi. Masalan, kadmiy sinkning geokimyoviy analogi bo‘lib, chuqur zonalarda dtim sink minerallari orasida tarqaladi va ulardan ajratib olinadi, ammo oksidlanish zonasida kadmiy va sinkning bo‘linishi sodir bo‘ladi. Bunda sink chiqib ketib, kadmiy esa o‘z birikmalari shaklida yig‘iladi. O‘rta Osiyoda tarqoq elementlarning yuqori birikmali rudalari – reniy, indiy, germaniy, tellur, nodir (noyob) er elementlari va boshqalar uchraydi.


Xulosa
Mavzuda radioaktiv (oltin, kumush), kamyob va tarqoq metallarning fizik va kimyoviy xususiyatlari, tog‘ jinslari va ularning tarkibidagi elementlarning miqdori (% hisobida), dunyodagi davlatlar misolida zahiralar va ularning qazib olinadigan miqdorlari, konlarning nomi va joylashgan eri, xalq xo‘jaligining qaysi sanoat va sohalarida foydalanish mumkinligi to‘g‘risidagi barcha ma’lumotlar keltirilgan.


Nazorat savollari

• 
  Radioaktiv metallarga nimalar kiradi?
  
• 
  Uran va uning qo‘llaniladigan sohalarini aytib bering.
  
• 
  Uran konlari haqida qanday ma’lumotlarni bilasiz?
  
• 
  Kamyob (nodir) metallarga nimalar kiradi?
  
• 
  Kamyob (nodir) metall konlarini ayting.
  
• 
  Kamyob (nodir) metallar qaysi sohalarda ishlatiladi?
  
• 
  Tarqoq metallarga nimalar kiradi?
  
• 
  Tarqoq metall konlarini ayting.
  
• 
  Tarqoq metallar qaysi sohalarda ishlatiladi?
  
• 
  Radioaktiv metallarning dunyodagi zahiralarini ayting.
  
• 
  O‘zbekistondagi radioaktiv metall konlari ayting?