Foydali qazilmalarning genetik va sanoat turlari

Glossariy
Industrial xom ashyolar – olmos, grafit, slyudalar, asbest va boshqalar.
Grafit – tabiiy uglerodning ko‘rinishlaridan biri, rangi temirsimon qora yoki metalsimon kulrang, yaltiroqligi metalsimon xiragacha, yuqori elektr o‘tkazuvchanlik xususiyatiga ega.
Asbest – silikatlar guruhiga mansub mayda ingichka tolalarga ajraluvchi minerallar (xrizotil-asbest va amfibol-asbest)ga bo‘linadi.
Olmos – sof tug‘ma nometall sinfiga mansub mineral. Uglerodning kristall polimorf modifikatsiyalaridan biri, yuqori bosimd barqaror. Uchuvchi komponentlarga boy suyuq ultraasosli magmadan Erning yuqori mantiya qismida hosil bo‘ladi. Genetik jihatidan olmos kimberlitlar bilan bog‘liq ultraasosli tog‘ jinslarida, konglomeratlarda va sochmalarda uchraydi.
Slyudalar – varaqsimon silikatlar guruhiga mansub, asosan muskovit, dala shpati va kvarsdan tashkil topgan.


26. SOPOL, SHISHA, O‘TGA VA KISLOTAGA CHIDAMLI
XOSH-ASHYOLARNING SANOAT TURLARI
26.1. Sopol va shisha xom-ashyolari
Sopol maxsus loy (tuproq, suv, qisman qum va to‘zg‘oq aralashiasi)dan ishlanib olovda qizdirib tayyorlanadigan mahsulot – kulollik buyumlaridir. Loy 2 xil usul bilan: qo‘lda va kulollik charxi yordamida shaklga solib yasaladi, so‘ng gulxan (xumdon)da qizdirib sopol tayyorlanadi. Ro‘zg‘orda piyola, kosa, lagan, ko‘za, oftoba, xum va boshqalar; me’morlikda koshin, sopolak, parchin va boshqalar; sanoatda o‘tga chidamli qoliplar va boshqalarda sopol buyumlari keng qo‘llanadi. Bundan tashqari bolalar o‘yinchoqlari, ayrim bezak buyumlari (haykalcha, yirik haykallar) ham shu usulda tayyorlanadi.
Foydalaniladigan loy tarkibiga qarab sopolning rangi turlicha (och sariq, qizg‘ish, kulrang va boshqacha) bo‘ladi. Angobga chayib olingan sopol soyada quritilib, yana xumdonda pishiriladi. Sopolga bezak ishlash ham turlicha: bo‘rtma, o‘yma naqshlar uning ho‘lligida, qirma gullar sopol angobga chayib olingandan so‘ng ishlanadi. Xumdonga bir bor kirib chiqqan buyumlar gullar ishlangandan keyin yana bir bor xumdonda qizdiriladi.
Sopol buyumlar 2 xil – sirlangan sopol hamda sirlanmagan sopolga bo‘linadi. Sopol neolit davridan ma’lum bo‘lib, sirlanmagan sopol qadimiydir. Sirlangan sopol buyumlar io‘lab chiqarish O‘rta Osiyoda 10 – 12 asrlardan yuksak taraqqiy etdi. O‘zbekiston xududida sopol buyumlar ishlab chiqarish keng yo‘lga qo‘yilgan. Sopol buyumlarni bezatilishi jihatidan bir-biridan farqlanuvchi kulollik maktablari shakllangan.
SHisha – tarkibi shisha hosil qiluvchi komponentlar (kremniy, bor, alyuminiy, fosfor, germaniy, oksidlar va boshqalar) va metallar (litiy, kaliy, natriy, kalsiy, magniy, qo‘rg‘oshin va boshqalar)ning oksidlaridan iborat aralashmani qizdirish yo‘li bilan suyuqlantirib sovitishdan hosil bo‘lgan amorf mo‘rt material. SHisha qizdirilganda kristall moddalar kabi ma’lum bir temperaturada suyuqlanmaydi va qotmaydi, balki asta sekin qattiq holatdan cho‘ziluvchan yumshoq holatga va nihoyat suyuq holatga o‘tadi. Suyuqlantirilgan shisha eritmasi sovitilganda ma’lum temperaturalar oralig‘ida avval plastik holatga o‘tadi, so‘ngra qotadi.
SHisha – izotrop, ya’ni uning fizik xossalari (yorug‘lik nurini sindirish ko‘rsatkichi, issiqlik o‘tkazuvchanligi va boshqalar) turli yo‘nalishlari bo‘yicha o‘lchanganda bir xil bo‘ladi. Tarkibidagi anorganik birikmalarning turiga ko‘ra shisha quyidagi 4 sinfga bo‘linadi: elementar shishalar; galogenit shishalar; xalkogenid shishalar va aralash shishalar.
Elementar shishalar – faqat bir element atomlaridan iborat. Oltingugurt, selen. Margimush, fosforni, o‘ta tez sovitilganda esa ba’zi metallarni ham shishasimon holatda olish mumkin.
Oksid shishaning asosiy komponentlari kislorodli birikmalardan tashkil topgan. Kremniy, germaniy, bor, fosfor, margimush oksidlari juda osonlikcha shisha hosil qiladi.
Xalkogenid shishalar sulfidlar, selenitlar va telluridlar asosida olinadi. Margimush sulfid, surma sulfid, telluridlar asosidagi shishalar ma’lum.
Galogenid shishalar berilliy ftorid va rux xlorid asosida olinadi.
Oksid shishalar tarkibidagi shisha hosil qiluvchi oksid xiliga ko‘ra quyidagi guruhlarga bo‘linadi: silikat shishalar, borat shishalar, fosfat shishalar, germanat shishalar, borosilikat va alyumosilikat shishalar.
Ishlatilishiga ko‘ra, qurilish shishasi (deraza oynasi, shisha bloklar va boshqalar), me’morlik qurilish shishasi, avtomobil shishasi, termik barqaror shisha, kimyoviy laboratori shishasi, tibbiyot shishasi, optik shisha elektrovakuum shishasi, yorug‘lik texnikasi shishasi, idish shishasi, navli shisha, shuningdek shisha tola va shisha plastiklar farqlanadi. Ionlovchi nurlardan saqlaydigan shisha, yorib o‘tuvchi radiatsiya indikatorlari shishasi, o‘zgaruvchan yorug‘lik o‘tkazuvchi fotoxrom shisha, lazer materiallari sifatida qo‘llanadigan shisha, eruvchan shisha va boshqalar ishlab chiqiladi.
Eng oddiy tarkibli bir komponentli kvars shishasi sanoatda kremniy dioksid asosida olinadi. Deraza oynasi, me’morlik qurilish, navli, idish va boshqa sanoat shishalari asosini natriy-kaliy-kvars uchlik sistemadagi kompozitsiyalar tashkil etadi. Bu oksidlardan tashqari ular tarkibidagi shishaning kristallanishga moyilligini susaytiruvchi magniy va kimyoviy barqarorligini oshiruvchi alyuminiy kiradi.
SHishaning xossalari uning tarkibidagi komponentlarga bog‘liq. Eng tavsifli xossasi uning shaffofligidir (deraza oynasining shaffofligi 83-90%, optik shishaniki esa 99,95% gacha). SHisha mo‘rt jism, mexanik ta’sirlarga juda sezgir. Zichligi 2200-8000 kg/m³.
Tabiatda perlit, obsidian kabi tabiiy shishalar mavjud. Sun’iy shishaning paydo bo‘lishini, odatda, kulolchilik bilan bog‘laydilar. Kulolchilikda loydan yasalgan mahsulotni kuydirishda unga soda va qum tushgan bo‘lishi, natijada buyum sirtida shishasimon sir (glazur) hosil bo‘lgan bo‘lishi mumkin.
SHisha miloddan avval 4-ming yillarda qadimgi Misr va Markaziy Osiyoda ishlab chiqarila boshlangan. Markaziy Osiyoda eng qadimgi shisha munchoq, tumor va taqinchoqlar bronza davri (miloddan avval 2-ming yilliklar) madaniy qatlamlarida uchraydi. Qadimgi dunyo san’atida shisha mahsulotlar (guldon, munchoq, isirg‘a, tamg‘a va boshqalar), asosan, sopol qoliplar yordamida tayyorlangan, lekin ular bo‘g‘iq (noshaffof), yashil, zangori, feruza rangli bo‘lgan. 6-asrdan badiiy shishachilik markazi sifatida Vizantiya shug‘rat qozondi, G‘arbiy Evropada gotika davrida vitraj san’ati yuksak darajaga ko‘tarildi.
Musulmon SHarqida 12 – 14 asrlarda Suriya shishasi mashhur bo‘lgan. 15 – 16 asrlarda Venetsiya shishasi, 17- asrda CHexiya shishasi dong taratdi. 1770 yillardan (dastlab Angliyada) billursimon shisha ishlandi. 18-asrdan sun’iy qimmatbaho toshlar tayyorlash avj oldi. 19-asr oxiri va 20-asr boshida shishadan amaliy bezak san’atida keng foydalanila boshlandi.
O‘rta Osiyoda bronza va temir davrlarida shaffof va turli rangli shisha mahsulotlar tayyorlangan. Arxeologiya yodgorliklari o‘sha davrlarda Samarqandda ham shishadan bezak buyumlari ishlanganligini ko‘rsatadi. Ulug‘bekning CHinnixona ko‘shki, ko‘pgina maqbaralarning ganch panjaralarida rangli shisha ishlatilgan. Buxoro ham qadimdan o‘z shishasi bilan mashhur bo‘lib, o‘rta asrlarda shisha tayyorlovchi ustalarning do‘konlari bo‘lgan.