|
19. QORA METALLARNING SANOAT TURLARI
19.1. Temir konlari va ularning sanoat turlari
Sof temir – kulrang oqish rangdagi yaxshi cho‘ziluvchan, elektr toki va issiqlikni yaxshi o‘tkazadigan metall. Temirning klarki 4,65, erish harorati 1534oS, qaynash harorati 3200oS, sol. og‘irligi 7,88. qazib olinadigan temirning 90% cho‘yan ishlab chiqarish uchun, cho‘yanning 90% i esa turli po‘latlar ishlab chiqarish uchun qo‘llaniladi. Tarkibida 2,5% dan 4% gacha S (uglerod) bo‘lgan temir cho‘yan hisoblanadi; agar S miqdori 0,2% dan 1,5% gacha bo‘lsa «po‘lat» deb yuritiladi.
Qozonlar, isitish batareyalari, isitish pechlari cho‘yandan tayyorlanadi. 2005 yili ma’lumotlariga qaraganda dunyodagi temir ma’danlarining tabiiy zahirasi 160 mlrd.t. atrofida; ularning asosiy qismi (71%) Rossiyada (25 mldr.t.), Braziliyada (23 mlrd.t.), Avstraliyada (15 mlrd.t.), Ukrainada (30 mlrd.t.) va Xitoyda (21 mlrd.t.). qolgan qismi Qozog‘iston (8,3 mlrd.t) AQSH (6,9 mlrd.t.), Xindiston (6,6 mlrd.t.), SHvetsiya (3,5 mlrd.t.), Venesuela (4,0 mlrd.t.), Kanadada, Eron va JARda joylashgan. Temirning dunyo bo‘yicha umumiy resursi 8000 mlrd.t. deb baholanadi. Bir yilda dunyoda 1mlrd. 320 mln.t. temir eritib olinadi. Temir qazib olish bo‘yicha Braziliya birinchi o‘rinda turadi (300 mln.t.).
Temir 450 ga yaqin mineral hosil qiladi, ammo sanoat ahamiyatiga ega bo‘lganlari quyidagilar:
magnetit Fe3O4 -72,4% Fe
gematit Fe2O3 -70% Fe
siderit FeCO3 -48,3%
gidrogyotit (limonit) HFeO2 -62,9% Fe
gyotit FeO2 ∙ H2O – 52,0-62,9% Fe
magnomagnetit (Mg, Fe)O∙ Fe2O3 24-38% ∙Fe
Temir ma’danlari ularning tarkibidagi metallning miqdoriga qarab boy, o‘rta va kambag‘al turlariga ajratiladi. Tarkibida temir 50% dan ko‘p bo‘lgan ma’danlar boy, - 40-50% bo‘lsa o‘rta, -25-40% temir bo‘lganlari kambag‘al, - 17-19% temir bo‘lganlari juda kambag‘al hisoblanadi.
Dunyo bo‘yicha qazib olinadigan temirning 68% ga yaqini boy ma’danlarga, 20%ga yaqini o‘rta ma’danlarga, qolgani esa kambag‘al va juda kambag‘al ma’danlarga to‘g‘ri keladi (23-rasm).
Temir konlari barcha genetik tiplarda uchraydi. Biroq, bulardan cho‘kindi, vulkanogen-cho‘kindi, kontakt-metasomatik va metamorflashgan konlar muhim sanoat ahamiyatiga ega.
Rossiyadagi Kursk magnit anomaliyasi (KMA) Er sharidagi eng yirik temir ma’danli provinsiyalardan biri hisoblanadi. KMA hududi 90 ming km2 bo‘lib, Kursk va Belgorod shaharlari atrofida joylashgan. Uning 400x150 km o‘lchamli markaziy qismi amaliy ahamiyatga ega hisoblanadi. Maydondagi temir ma’daniga boy qadimgi metamorfik jinslar er yuzasidan 80-100 m chuqurlikda o‘rtacha 50-80 m, ayrim joylarda 300 m ni tashkil qiladi. Tarkibida 26-38% Fe bo‘lgan kvarsitlar kambag‘al ma’dan hisoblanadi. Kvarsitlarning yuqori nurashga uchragan qismi esa boy hisoblanadi. KMA da temir miqdori 54-65% ni tashkil qiladi.
O‘zbekistonning temirga bo‘lgan bir yillik ehtiyoji 1,8 mln. t ni tashkil etadi. Buning 600 ming t si qora metallar chiqindilari va lom hisobiga va 1,2 mln.tonnasi import hisobiga qondiriladi.
Respublikamizda temirning 200 ga yaqin kichik kon va ma’dan namoyonlari mavjud bo‘lib, qadim-qadimda bu erlarda temir eritib olingani arxeologlar tomonidan aniqlangan. Bunday joylarga SHimoliy Nurota, Boysun tog‘lari, CHotqol-Qurama regioni kiradi.
Xozirgi paytga qadar mufassal o‘rganilib razvedka qilingan ob’ekt Surenota ma’danli maydoni sanaladi. Bu maydon Surenota tog‘ cho‘qqisida joylashgan bo‘lib, ma’muriy jihatdan Toshkent viloyati Bo‘stonliq va Parkent tumanlari chegarasida joylashgan. Ma’danga yaqin aholi punktlari - Parkent shahri (7-8 km) va Kumushkon posyolkasi.
Maydonda temir ma’danini qadimda qazib olinganligini bildiruvchi karer ko‘rinishidagi eski lo‘mlar uchraydi. 1959-62 yillarda olib borilgan geologiya-qidiruv ishlari natijasida maydonda G‘arbiy, SHarqiy, Qo‘tirbuloq, Dalniy, To‘rtqora, Oqberdi, Laylakxona va Surenota uchastkalari aniqlanib o‘rganilgan. Surenota ma’danli maydonidagi temir ma’danining bashoratli resursi 90 mln.t., bor elementi ma’dani resursi 0,5 mln.t, magniy elementi ma’dani resursi esa 35-50 mln.t, deb hisoblangan.
Surenota konida temir ma’danlashishi uch tipga ajratiladi: 1) gematit-limonitli (Qo‘tirbuloq va Pochasyorbuloq ma’dan namoyonlari); 2) skarn-magnetitli (Zapadnыy, Vostochnыy, Laylakxona va Surenota uchastkalari); 3) kvars-gematitli (To‘rtqora va Oqberdi uchastkalari).
Qo‘tirbuloq uchastkasida ma’danlashish 250 m kenglikda 5 km masofaga cho‘zilgan bo‘lib, o‘rta devonning jivet yarusi terrigen-karbonatli jinslari orasida linza shaklida yotadi. Temir miqdori 24% dan 62,7% gacha boradi. Ma’dan tarkibi limonit-gematitli.
Skarn – magnetitli tipga mansub uchastkalardan eng keng o‘rganilgani - Zapadnыy uchastkasi hisoblanadi. U Surenota tog‘i markaziy qismida, intruziv jinslar bilan karbonatli jinslar kontaktiga joylashgan. Bu erda cho‘kindi jinslar metasomatik o‘zgargan, brusit jinslariga aylangan.
Uchastkadagi ma’dan tarkibi magnetitli bo‘lib, unda pirit, xalkopirit, vismutin ham uchraydi.
Temirning o‘rtacha miqdori 38,5%, mis - 0,1% , kobalt - 0,002%, vismut-0,005%. Uchastkaning bashoratlangan resursi -15 mln.t. temir ma’dani.
Do'stlaringiz bilan baham: |
