Foydali qazilmalarning genetik va sanoat turlari

16.1. Mexanik cho‘kmalar
Mexanik cho‘kmalar fizik va mexanik nurash maxsulotlarining loyqa, chang, sudraluvchi va dumalovchi ushatmalar ko‘rinishida muzliklar, shamol, daryo va dengiz suvlari tomonidan xarakatlantirilib saralanish natijasida xosil bo‘ladi. Mexanik cho‘kma konlarni (2 turga) ushatki jinslarni turi bo‘lgan sochilma konlarga ajratish mumkin. Bulardaan birinchisi qurilish materiallari sifatida, ikkinchisi esa turli qimmatbaho minerallar sifatida sanoat axamiyatiga ega.
Ushatki jins konlari.Qurilishda ushatki jinslarning quyidagi 6 xili ishlatiladi: xarsang tosh (chamasi 200 mm va katta), tosh (10-200 mm), shag‘al (1-10%), qum (0,1-1 mm), alevrit (0,1-0,01 mm), gil (0,01 mm va mayda).
Xarsang tosh va toshlar daryolarning juda tez oqar qismlarida va dengizlarning qoyali qirg‘oqlariga bevosita urilish joyida xosil bo‘ladi.
SHag‘al va qum konlari hosil bo‘lish sharoiti bo‘yicha 4 xil bo‘lishi mumkin: delyuviall, alyuviall, periglyasiall, dengiz va ko‘l qirg‘oq bo‘yi konlari. Bularning hammasi xozirgi zamonda yoki geologik tarixning shunga yaqin davrlarida hosil bo‘ladi. Qadimgilari esa juda jipslashib, ishlatishga yaroqsiz holga kelib qoladi.
Qum konlari hosil bo‘lish sharoiti bo‘yicha quyidagilarga bo‘linadi: alyuviall, gelyuviall, prolyuviall, elyuviall, flyuviall (muzliklarnig erishidan hosil bo‘ladi), ko‘l va dengiz konlari, iol (shamol konlari).
Bularning ichida alyuvial, kul va dengiz konlari katta ahamiyatga ega. Ular (geosinklinal va platformalarda hosil bo‘ladi), devondan (Leningrad viloyatida) to xozirgi yoshdagilari ma’lum. (quyi karbon, yura – Moskva viloyatida, bo‘r – Tula yaqinida, uchlamchi – Ukrainada, CHirchiq yaqinidagi “Mayskoe” kvarskoni», to‘rtlamchi – ko‘p tarqalgan). Tarkibi bo‘yicha monomineral kvars, oligomigit (biroz ifloslangan kvars), argoz (kvars va dala shpati ko‘proq) va aralashma qum konlari ajraladi.
V.I.Smirnov bo‘yicha gil konlari quyidagi genetik turlarga bo‘linadi: nurash qobig‘i konlari, delyuviall, alyuviall, ko‘l va dengiz konlari, felyuviogletsiall, lyos konlari, er osti va ochiq suv xavzalaridagi suyuq namakop holidagi tuzlar, hozirgi zamon konlari, qadimiy er osti konlari.
Asosiy minerallari kolinit, galuazit, montmorillonit, pirofillit olofan va gidrotslyudalarda. Undan tashqari turli oksid va gidrooksidlar, kvars, dala shpati va tarkibida boshqa zarralar ham ko‘p. Gil uchidagi qum fraksiyasining miqdori 50-60% ga borsa, suglinok agar 60% dan oshsa sumets deb ataladi. Kembriydan (Boltiq bo‘yi) tortib hozirgacha yoshdagi gil konlari ma’lum.