Foydali qazilmalarning genetik va sanoat turlari

16.3. Biokimyoviy cho‘kmalar
Turli organizmlar va o‘simliklar (biosfera)ning aktiv ishtirokida hosil bo‘lgan konlar bioximik cho‘kmalarga kiradi. Ohaktoshlar, biotomitlar, treperlar, opokalar, oltingugurt, fosforitlar, guano, ko‘mir, yonuvchi slanetslar, neft va gaz ana shunday konlar jumlasidandir.
Ohaktoshlar asosan turli dengiz organizmlarining (mollyuskalarning, korollar, gupkalar, ishankalar, braxipodlar va boshqalar kalitsitdan o‘ziga skelet, skelet va chig‘anoqlar qurishi, keyinchalik bu organizmlarning o‘lishi natijasida dengiz tubida yig‘ilib hosil bo‘ladi) organik ohaktosh mikroskopik chig‘anoqlardan hosil bo‘lsa, chig‘anoq tosh, mikroskopik chig‘anoq va suyaklardan hosil bo‘ladi va bor (mel) deb ataladi.
Paleozoy davrigacha ohaktoshlar asosan kichik yo‘l bilan hosil bo‘lgan, paleozoydan boshlab esa, organik dunyo taraqqiy etib, biokimyoyaviy cho‘kmalar assosida o‘rin egallagan. Misol tariqasida, bioximik ohaktoshdagi uchlamchi davr chig‘anoq toshlarini, mel davrining ko‘plab bor konlarinii keltirish mumkin.
Opoka tarkibida gil moddasi, organizm qoldiqlari,
92-98% amorf kremnezyom bo‘lgan mikrog‘ovak jinsdir, ba’zilarning fikricha opoka o‘zgargan diatomitlar va terepenlardir, ba’zi olimlar esa ularni oddiy cho‘kmalar deb hisoblaydilar. Konlar mel va quyi to‘rtlamchi davrlarga xos bo‘lib, Rossiyaning Volga bo‘yi, Ural va boshqa joylarida tarqalgan.
Oltingugurt konlarining hosil bo‘lishi chuqur dengiz tubida kislorod yuzasidan anchagina pastdan boshlanadi. Bunday sharoitda ularga organizmlarning chirishidan serovodorod ajraladi.
16.4. Vulkanogen cho‘kmalar
Vulkanogen cho‘kma konlari geosinklinal va platformali dengizlar qismida hosil bo‘ladi. Geologik rivojlanishning geosinklinal sikllari erta bosqichida, bazaltli vulkanogen harakatlar natijasida mavjud bo‘lgan chiqindilar olib kelinganda, evgeosinklinallar tubida temir, marganets va kolchedan konlari vujudga kelgan. Ba’zan geologlar ushbu genezisga, qora slanets formatsiyasiga muvofiq, rangli va nodir metallar, hamda boksit, fosforitli cho‘kindi konlari taalluqli deb, hisoblashadi.
Metamorfogen konlari tasnifida geologik rivojlanishning geosinklinal bosqichiga tegishli temirli vulqon cho‘kindi ma’danlar sifatida temir, kvarsit konlari keltirilgan. Platforma va geosinklinallardan platformalarga o‘tish sharoitida temir, marganets, qo‘rg‘oshin va ruh ma’danlari tashkil topgan. Misol tariqasida, Lan Dil (Germaniya) va Atasu (Markaziy Qozog‘iston) konlarini keltirish mumkin. Bu konlar o‘rta va yuqori devon davri yotqiziqlaridan iborat bo‘lib, ularda qizil temirtoshlar joy topgan. Erta devon jinslari keratofillar va ularning tepasidagi diabazli tuflar, hamda diabazli qatlamlardan tashkil topgan va umumiy qalinligi 500-1000 m dan iborat.
Atasu konidagi ma’dan tanalari beshta stratigrafik gorizonlarda ma’lum. Ular ichida asosiy qatlam 37-sonli “chegara uyumi” bo‘lib, o‘rta devon davrining tuflari va diabazlarining yuqorisidan joy olgan slanetslar tubida hosil bo‘lgan. Qatlamlarining qalinligi 2-4 m bo‘lgan ma’dan tanalari gematit, kvars, kalsit va xloritdan iborat bo‘lib, ulardan tashqari dolomit, siderit, magnetit, pirit va qattiq bitumlar ham joy olgan.
Xulosa
Mavzu cho‘kma (cho‘kindi) konlarining hosil bo‘lish jarayonlari haqida bo‘lib, ular asosan 4 guruhga: mexanik, kimyoviy, kaloid eritma va bioximik cho‘kmalarga bo‘linishi to‘g‘risida to‘liq ma’lumotlar berilgan. Bundan tashqari, cho‘kindi konlarda minerallarning 3 xil gruppasi – Nurash jarayoniga chidamli minerallar (kvars, rutil, ba’zan dala shpatlari, piroksenlar, amfibollar, slyudalar va boshqalar), Kimyoviy nurash mahsulotlari (kaolin, montmorillonit, suvli slyudalar, opal, temir va marganetsning suvli oksidlari va boshqalar), YAngi cho‘kindi hosilalar (karbonatlar, tuzlar, fosfatlar, ruda minerallari, kremniyli mahsulotlar, vodorod sulfidli birikmalar va boshqalar) uchraydi.