|
Qoraqalpoq folklor yo’nalishi.
Qaraqalpoq qo’shiqlari xalq ijodiyoti bilan
birgalikda rivojlanib kelgan san’at sifatida. Qaroqalpoq xalq qo’shiqlari tematika
jihatdan har xil musiqali janrlarga egaligi. Qaroqalpoq xalq qo’shiqlari bir necha
tiplarga bo’linishini o’rganish. Marosim va bayramlarda qoraqalpoq folklor
qo’shiqlarining tutgan o’rni haqida dastlabki ma’lumotlarlarni berish. Tanlangan
asarning tarixi va umumiy ijrochilik tasnifi. Boshlang’ich ijrochilik ko’nikmasini hosil
etilgandan so’ng bosqichma-bosqich murakkablikka erishish.Musiqiy ijrochilikka xos
muammolarni o’rganish, ijro usuli va uslubi, dinamik qurulishi, tabiatiga oid
mashqlarni o’rgatish.
Yuqoridagi voha va hududlarning o’ziga xos ijro yo’llari, uslublari,urf odat va
udumlarini qo’llanmaning navbatdagi saxifalarida keng va mukammal yoritib beriladi.
Xalq og’zaki ijodi qanday va qay xolatda yaratilgan degan savol tug’iladi.
Qadimiy odamlar, ya’ni ibtidoiy jamoa tuzumida, barcha urf- odat udumlar,
an’analar,shuningdek qo’shiq, kuy, lapar,o’lanlar, yallalar, allalar, ertak, mif
asotirlar,rivoyatlar, doston va termalar barchasi ularning turmush tarzidan kelib
chiqqan. Masalan erkaklar ovga chiqishganda(yakka va jamoa bo’lishib), ovi baroridan
kelsa ularning barchalari o’z xursandchiligini biror bir narsani, oxangni(balki biror
qo’shiq yoki ashula desak xam to’g’ri bo’lishi mumkin) xirgoyi qilib kelishgan.Ular
o’z yashash joylariga etib kelishganda, ayollar va bolalar xam ularga jo’r bo’lishib
kuylashganlar.
Ov baroridan kelmagan xolatlarda boshqacharoq ovoz bilan nola qilib
kelishgan(mungliroq, dardliroq oxangda). Xullas shunday jarayonlarda kichik kichik
oxanglar, qo’shiqlar yaratila boshlagan. Onalar qo’shig’i alla yaratilishini xam o’zga
xos tarixi bor, ko’plab rivoyatlar bor.Qadim qadimda bir oila, ota ona farzand
ko’rishgan. Chaqaloq oziqlansa xam yig’idan to’xtamagan va yig’layvergan
yig’layvergan. Shunda onasi bolaning qiynalayotganini ko’rib chidolmasdan nola
chekib yuboradi.
9
Bola birdan yig’lamay qoladi.Lekin onani ovozini eshitmay qolsa yana yig’lay
boshlaydi. Endi ona uzoqroq oxangni xirgoyi qiladi.Ushbu onasi nolasini eshitib
chaqaloq tinch yotib quloq soladi va bir muddatdan so’ng orom olib uxlab qoladi.
Demak har kuni shu tarzda chaqaloq uxlatiladi.Birqancha vaqtdan keyin ona o’zi
to’qigan so’zlardan alla ayta boshlaydi. Allalar manashunday yaratilgan bo’lsa kerak.
Keyinchalik alla bu ollox, ya’ni olloxga shukronalik, iltijo, xamdu sano kabi ma’nolari
borligini ma’lum bo’lgan. Avvalda qadimiy odamlar faqat ovchilik bilan
shug’ullanishgan bo’lsa, asta sekin erga urug’ ekib erdan hosil undirib dexqonchilik
bilan tirikchilik qilish sirlarini o’rgana boshlashdi. Albatta erdan hosil o’ndirish,
dexqonchilik fasllar bilan bog’liq bo’lgani uchun mehnat qo’shiqlari, xamda yil
fasllariga oid qo’shiqlar yaratila boshlandi. Mehnat qo’shiqlariga; Hosilni yig’ib olish,
erga urug’ qadash, er haydash, yomg’ir chaqirish, shamol chaqirish, shamol haydash
kabi marosim qo’shiqlari kiradi. Ushbu marosim qo’shiqlarni yakka va jamoa bo’lib
ijro etishgan. Marosimlarga mos so’zlar oxangida qo’shiq, o’lan, laparlar yaratishgan.
Xalq og’zaki ijodi shu tariqa yillar, asrlar davomida shakllanib,sayqallanib bizning
davrimizgacha etib kelgan. Xalq og’zaki ijodidan o’zbek Xalq qo’shiqlari,
Shashmaqom, Professonal san’at namunalari, umuman musiqa va san’atimizning
barcha janrlari rivojlangan va mukammal darajaga etib kelgan. Xozigi kunda xam
folklor etnografiya, Xalq og’zaki ijodi namunalari xayotimizda alohida o’rin tutadi,
Xalqimiz turmush tarzi bilan chambarchas bog’liqdir. Yuqorida ta’kidlab
o’tganimizdek har bir hudud, vohani o’ziga xos ijro yo’li, uslubi, yo’nalishi bor. Urf
odatlari, an’analari, udumlari, shuningdek marosimlari, marosim va mehnat, yil
fasllariga xos qo’shiqlari, yor-yor, kelin salom, o’lanu alyorlari bir biridan farq qiladi.
Ushbu joylarda ijro etiladigan asarlarda, asar so’zlarida hudud, voha shevalari ajralib
turadi. Raqs harakatlarida, kiyim boshlarida xam o’ziga xosligini anglash qiyin emas.
Joylardagi Xalq og’zaki ijodi namunalari ijrosi turlicha bo’lishi bilan birga
qo’shiqlarga jo’r bo’ladigan musiqa asboblari xam o’sha joyni o’ziga xos takrorlanmas
oxanglari bilan uyg’unlashtiradi. Folklor qo’shiqlariga quyidagi musiqa asboblari jo’r
bo’lishi maqsadga muvofiqdir:
1. Musiqa jo’rligisiz(akapella) ijro etiladi.
10
2. Dutor, doira jo’rligida.
3. Rubob, doira jo’rligida.
4. Tor, doira jo’rligida.
5. Tor va garmon (akkardeon) jo’rligida.
6. Tor, garmon va qo’shnay jo’rligida.
7. Dombra jo’rligida.
8. Doiralar ansambli jo’rligida.
9. Sozandalar ansambli jo’rligida.
Joylarga qarab yana quyidagi musiqa asboblari qo’shiq kuylarga jo’r bo’lishi
mumkin.
1. Qayroqtosh.
2. Sibizg’a.
3. Chanqovuz.
4. Loyxushtak.
5. Nay, qo’shnay.
6. Qo’shnay.
7. Shiqqildoq.
8. Turli xil puflab chalinadigan musiqa asboblari.
Xullas Xalq og’zaki ijodining folklor jamoa ijrochiligi va yakka ijroda barcha
asarlar yigit qizlar ovoziga mos ravishda o’rgatiladi. Qo’shiq qismlari yigitlar va qizlar
ovozlariga imkoniyatlariga qarab bo’linadi, o’rgatiladi. Bazi joylarini ijrochilarning
xammasi jo’rlikda kuylashadi, bazi joylarini yigitlar va qizlar alohida alohida ijro
etishlari mumkin.Ushbu qo’llanmada “Folklor jamoa ijrochiligi”va “yakkaxon
qo’shiqchilik”fani uchun ijro usullari, ovoz mashqlari,ovoz ko’lami (diapazoni)ni
rivojlantirish mashqlari, barcha voha va joylarni urf odatlari, udumlari, ijro uslublari,
o’z hududlariga xos qo’shiq kuylari, mehnat va marosim qo’shiqlari xaqida batafsil
ma’lumot berishni o’z oldimizga maqsad qilib qo’yganmiz. O’ylaymizki bu qo’llanma
O’zbekiston Davlat san’at va madaniyat instituti, musiqa va san’at kollejlari talabalari,
musiqa va san’at maktablari o’quvchilari, folklor etnografik ansambllar jamoalari,
madaniyat va aholi dam olish maskanlarida tashkil etilgan to’garaklar a’zolari uchun
11
mo’ljallangan bo’lib “folklor jamoa ijrochiligi”, “folklor yakkaxon qo’shiqchiligi”
fanlari xaqidagi bilimlarini, tushunchalarini, tasavvurlarini yanada boyitishga o’z
xissasini qo’shadi degan umiddamiz.
Do'stlaringiz bilan baham: |
