Fiziologiyasi va gigiyenasi

Sutning  tarkibi.  Emizikli  ayollarda  bir  kecha-kunduzda  1-2 
I, 
sigirlarda 40-60,  bivalarda  10-12  va  echldlarda  1-3 
I
 sut  ajraladi.
Tutii  hayvonlarning  suti  tarkibi,  oqsillar,  yog‘lar va uglevodlar- 
ning miqdori va y o g ia r  ham da oqsillarning sifati  bo'yicha bir-biri- 
dan  farq  qiladi.  Sut  tarkibidagi  organik  moddalarning  qon tarkibi- 
ning  bir-biridan  farq  qilishi  u  qonning  filtrati  emas,  balki  sekret- 
siya  mahsuloti  ekanligidan  dalolat  beradi.  Sutning  zichligi  1,029-
1,055  ga  teng  bo'lib,  muhiti  nevtrallidir.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Sut  -   emulsiva,  bunda  mayda  yog'  sharikchalari  albuminli  xa- 
rakterga ega bo'lgan po'stloq  bilan o'ralgan bo'lib,  uning emulsion 
turg'unligini  ta'm inlaydi.  Sut  mikroskop  ostida  qaralganda  unda 
y o g ‘  sharikchalari  ko'rinadi.  Qoramollarning  sutida  yog'larning 
miqdori  4.5  %  gacha  bo'ladi.
Sut  tarkibiga  yog'lardan  tashqari.  oqsillar  -   sut  albumini.  sut 
globulinlari,  uglevod -  sut  qandi,  neorganik tuzlar,  vitaminlar,  fer- 
mentlar,  suv va gazlar kiradi.  Laktalbumin  va  laktglobulin o'zining 
xususiyatlari  bilan  qonning  aynan  shu  oqsillari  bilan  o'xshash  va 
sut  tarkibida ju da  kam  miqdorda  saqlanadi  (0.5  %  ga  yaqin).
SutyogM  faqatgina yog'lardan  hosil  bo'lm ay  balki  oziqalarning 
oqsillari  va  uglevodlaridan  hosil  bo'ladi.  Unda  yuqori  molekulali 
yog;  kislotalari  saqlanadi  (70 
%
  dan  yuqori).  Sut y o g i  glitseridlar, 
oliyen,  palmitin,  stearin,  moy.  kapron  va  boshqa  yog'  kislotalari- 
dan  tashkil  topgan.  M olekular  og'irligi  kichik  bo'lganligi  sababli 
sut  yog'ini  saqlab  qo'yish  yoki  sentrifuga  qilish  yoMi  bilan  ajratib 
olish  mumkin.  Sut  tarkibida  mochevina.  kreatinin  hamda  xoleste- 
rin.  lesitin  va  purin  asoslarning  qoldiqlari  uchrashi  mumkin.
Sigir sutida neogranik moddalarning  miqdori o'rtacha 0.75  %  ni 
tashkil  etadi:  ular  Na.  K,  Ca  va  Mg  ning  fosfatlari,  sulfatlari  va 
xloridlaridan tashkil topgan bo'ladi  va uncha katta boMmagan temir 
oksidi  ham  saqlanadi.
Ayollar  sutida  quyidagi  mikroelementlar;  Li.  Fe,  Cu,  Ni.  Yn. 
Mn,  Ag,  J,  Br,  Ag,  Si,  Ai  va  boshqalar  bor.
Sut  tarkibidagi  vitaminlar  iste’mol  qilingan  oziqa  xarakteri  va 
undagi  vitaminlar miqdoriga  bog'liq  bo'ladi.  U  vitamin A va В  gu- 
ruhi,  C,  D  va  E  vitaminlariga  boy  bo'ladi.  Sutda  amilaza,  lipaza. 
katalaza  va  peroksidaza  va  boshqa  fermentlar  bo'ladi.  Fermentlar- 
ning  ayrimlari  sut  bezlarida  hosil  bo'lsa.  boshqalari  mikroblardan 
tushsa  kerak  deb  taxmin  qilinadi.
Yangi  sog'ib  olingan  sutda  hajmiga  k o'ra  60-70  %  gacha  CO, 
va  O,  saqlanadi.  Sutga  ona qonidan  ko'plab  toksinlar,  antitanacha- 
lar,  alkogol,  tuzlar,  ko'plab  alkoloidlar.  achchiq  moddalar va bosh­
qa moddalar o'tadi.  Bunda bolaning oshqozoni  bunday moddalarga 
bir yoshgacha juda tez reaksiya qiladi.  shu sababli  laktatsiya davri-
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

da  onalami  davolashda jud a  katta  ehtiyotkorlik  talab  etiladi.  Bun- 
dan  tashqari,  bu  davrda kuchli  hidli  m edikam entlar  va  dezinfeksi- 
valovchi  vositalardan  foydalanishni  cheklash  zamr.
Yangi  tu g ilg a n   bolalar  uchun  ona  suti  ideal  to ’yimli  mahsu- 
lot  b o iib   hisoblanish  bilan  birga  bola  uchun juda  muhim  ahami- 
yatga  egadir.  Ona  suti  bola  organizmining  barcha  talablarini,  shu 
jum ladan,  o'sish  va  rivojlanish  uchun  zarur  b o ’lgan  moddalarga 
b o ig a n   talabini  ham  qondiradi.  Bolalar  emadigan  davrda  ularni 
su iriy   oziqalar  bilan  oziqlantirganda  ularda  ortiqcha  kasalliklarga 
chalinuvchanlik holati  kuzatiladi,  bu  esa  ona  sutining yuqori  dara- 
jadagi  biologik  qiym atga  ega  ekanligini  ko'rsatib  turibdi.
Ona  sutini  emayotgan bolada  ona  organizmida  ishlab  chiqilgan 
va  sutga  o'tgan  antitanalar  hisobiga  turli  infeksion  kasalliklarga 
qarshi  vaqtinchalik  passiv  immunitet  hosil  qiladi.  Yangi  tug'ilgan 
bola  organizmida  ona  organizmidan  olingan jiddiy  darajada  temir 
zaxirasi  saqlanadi  va  o ‘shaning  hisobiga  sutdagi  tem ir  taqchilli- 
gi  qoplanadi.  Bolalar  sut  bilan  m o'tadil  rivojlanishi  uchun  zarur 
b o ig a n  vitaminlar miqdorini  ham oladilar.  Tabiiy tanlash ham  sut- 
ning  tarkibiga  o 'z   ta'sirini  k o ‘rsatadi,  bunda  bu  tarkib  avlodning 
hayotchanligi  uchun ju da  katta  ahamiyatga  ega.  Turli  hayvonlar- 
ning sutini tarkibi  ularning yangi tu g ilg a n  bolalarininig organizmi- 
ni  talablarini  to'liq  qondirishga  qaratilgan  b o ia d i.
Aynan  ana  shu  hayvon  suti  tarkibi  bilan  uning  o'sishining  bi­
ologik  xususiyatlarini  nisbati  hayvonlar  sutining  kim yoviy  tarki- 
bining  o'zgartirib,  bolasining  organizmiga  moslanuvchanligini 
ko'rsatib  turibdi.  Organizmni  vaznining  ortish  muddati  bilan  sut­
dagi  oqsil,  kalsiy  va  fosfor miqdori  orasida teskari  b o g ia n ish  ham 
mavjud.  Filogenez jaravonida  ona  sutining  tarkibi 
0
‘zgargan.  Tez 
o'suvchi  hayvonlam ing  suti,  sekin o'suvchi  hayvonlar sutiga qara- 
ganda organizmdagi hujayra va to'qim alarning hosil  b o iish i  uchun 
zarur  bo'lgan  oqsillar,  kalsiy  va fosforni  k o 'p   saqlashi  aniqlangan.
Ona  suti  tarkibida  qancha  letsitin  miqdori  k o ‘p  b o is a ,  yangi 
tu g ilg a n   bolaning  bosh  miyasi  massasi  shuncha  katta  b o ia d i.  Bu 
esa  boshqa  moddalarning  orasida  lesitin  miyaning  o'sishi  uchun 
jiddiy  aham iyatga  ega  ekanligini  ko'rsatib  turibdi.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Avollarda  uvuzning  ajralishi  tug'ishdan  bir  necha  kun  oldin  va 
tug'ishdan  keyingi  birinchi  kunlari  kuchayadi.  Uvuz  suti  -   sariq 
nordonroq  suyuqlik  bo'lib.  sutga  nisbatan  ancha  quvuq  (zich)  va 
uning  zichligi  1,040-1,089  ga  teng  bo'ladi.  U  qaynatilganda  ivib 
qoladi,  o ‘ziga  xos  hidli,  sho'rroq  ta'm li,  katta  miqdorda  uvuz 
tanachalarini  -  yo g'ga  o'xshash  neytrofillarni  saqlaydi.  Sutga  nis­
batan  uvuz  katta  miqdorda  fermentlar,  albuminlar.  globulinlar,  let- 
sitin,  fosfor  kislotasi,  Ca  va  P  ni  saqlasada.  lekin  kaziyen  va  sut 
qandini  kamroq  saqlaydi.
Uvuz suti  katta miqdorda tuzlarning saqlaganligi  sababli  u yangi 
tug'ilgan  bola  organizmiga  ich  bo'shatuvchi  sifatida  ta'sir  lco'rsa- 
tadi  va uning  dastlabki  tezagini  (mekoniya)  ajralishini  ta ’minlaydi.
Sut  ajralishi  murakkab  reflektor  jarayon  bo'lib.  uning  hosil 
bo'lishida  alveolalarni  tashkil  qiluvchi  hujayralarni  o'zlarida  sut- 
ning yog'li tomchilarini  va boshqa qismlarini jam laydi va o'lcham i 
jihatidan  ortadi,  undan  keyin  uning  ichki  qismi  qaysiki  sekretlar 
jam langan  va  tashqariga  yo'nalgan  qismi  so'tilib  yoriladi  hamda 
o'zgargan sitoplazm aga bezlar yuzasiga qo'yiladi. Ajralayotgan  sut 
sisterna va  sut yo'llariga  yig'iladi,  bu  paytda  emchaklarning  sfink- 
terlari  uning  oqib  ketishiga  qarshilik  ko'rsatib  turadi.
Avollarning  bitta  sut  bezidagi  emchak  uchini  qo'zg 'atilish i  ref­
lektor  ravishda  har  ikkala  sut  bezlarida  ham  laktatsiyani  kuchay- 
tiradi.
Sut  bezlari  hatto  orqa  miya  shikastlangandan  keyin  ham  sut 
ajratishi  mumkin,  lekin  m o'tadil  sharoitda  emish  paytida  emchak 
uchlaridagi retseptorlarni  mexanik q o 'zg 'atilishi natijasida laktatsi- 
ya  reflektor  holda  qo'zg'atiladi.  Odamlarning  sut  bezlarining  nerv 
tolalari  4 -7   qovurg'alararo  nervlardan  boshlanadi.  Sutning  tarki- 
bi  simpatik  nervi  kesilganidan  keyin  o'zgaradi.  Demak.  simpatik 
nerv tolalari faqatgina  uning tom irlariga ta'sir ko'rsatm asdan  balki. 
to 'g 'rid a n   to 'g 'ri  sut  bezlarining  sekretor  hujayralariga  ham  ta'sir 
ko'rsatadi.
Q o'rqish,  hayajonlanish,  shovqin  va  boshqa  ruhiy  ta'sirlar  sut 
hosil  bo'lishiga  va  uni  chiqarilishiga  salbiv  ta'sir  ko'rsatadi.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Sut  hosil  b o iish i  va  sut  chiqarilishi  orasida  o'zaro  uzviylik 
b o ‘ladi  va.  asosan,  oziqlanishga  b o g iiq .