Fiziologiya so’zi yunoncha bo’lib, tabiiyot ma’nosini bildiradi. XVI asrdan

Qonning osmotik bosimi.
Hujayralar, shu jumladan qon hujayralari ham
yarim o’tkazgich membranaga ega. Bu membranadan suv ikki tomonga to’siqsiz
bemalol o’tada, suvda erigan moddalar esa o’tmaydi.
Qon plazmasida erigan turli moddalarning ko’p qismini tuzlar tashkil qiladi.
Anorganik tuzlarning plazmada erigan miqdori 0,9%. Qonning osmotik bosimi
ana shu tuzlarga bog’liq. Osmotik bosim deganda suvni tuzlar miqdori kamroq
bo’lgan eritmadan yarim o’tkazgich membrana orqali tuzlar miqdori ko’proq
bo’lgan eritmaga o’tishini ta’minlovchi kuch nazarda tutiladi. Suvning qon va
to’qima suyuqligidan hujayralarga o’tishi va ulardan tashqariga chiqishi osmotik
bosimga bog’liq. Osmotik bosimning doimiyligi hujayra faoliyatining mo’tadil
bo’lishini ta’minlovchi zarur shart hisoblanadi.
Odam qonining osmotik bosimi 7,8 atmosferani (simob ustunining 5600 mm
yoki 754 kPa) tashkil qiladi va kam o’zgaradi.
Osmotik bosimi qonning osmotik bosimiga teng bo’lgan eritmalar izotonik
eritmalar, deyiladi. Bunday eritmalarda qon va boshqa hulayralarning hajmi
ularning ichiga suv kirishi yoki ichidagi suvning tashqariga chiqishi tufayli
o’zgarmaydi.
Osmotik bosimi qonnikidan yuqori bo’lgan eritmalar gipertonik eritma,
deyiladi. Gipertonik eritmada hujayralar ichidagi suv chiqib ketishi natijasida
bujmayib qoladi.
Gipotonik (osmotik bosimi qonnikidan past bo’lgan) eritmalarda hujayralar
shishib ketadi. Bunga suvning eritmadan hujayra ichiga o’tishi sabab bo’ladi.

---

Organizmda qon va boshqa ichki muhit suyuqliklarining osmotik bosimini
bir me’yorda ta’minlab turadigan mexanizmlar mavjud. Birinchi galda bu
vazifani plazma oqsillari bajaradi. Qonda ionlar konsentratsiyasioshib, osmotik
bosim ko’tariladigan bo’lsa, oqsillar bu ionlarni o’ziga biriktirib oladi va
osmotik bosimni pasaytiradi. Aks holda, qonning osmotik bosimi pasayib
ketganda, oqsillarga bog’liq bo’lgan ionlar erkin holga o’tadi va osmotik bosim
ko’tariladi. Bundan tashqari, qon tomirlar devorida, to’qimalarda, gipotalamusda
osmotik bosim o’zgarishlarini sezuvchi maxsus retseptorlar bor. Ularning
qo’zg’alishi reflektor yo’l bilan buyraklar va ter bezlari faoliyatini o’zgartiradi.
Qonning osmotik bosimi pasayganda ajraladigan suv miqdori ko’payadi,
osmotik bosim ko’tarilganda tuzlar ko’plab ajrala boshlaydi.