2.4.Кузатиш дастлабки манбаларни тўплаш методи сифатида. Кузатиш методи. Умумий психологияда бу методнинг объектив (ташқи) ва субъектив (ўзини ўзи) кузатиш турлари мавжуд. Инсон психикасидаги ўзгаришларни кузатиш учун қуйидагиларга эътибор бериш мақсадга мувофиқ: кузатишнинг мақсади ва вазифасини қатъий белгилаш; кузатиш объектини танлаш, яъни кимни ва нимани кузатиш; кузатилувчининг ёши ва жинсини аниқлаш; тадқиқот ўтказиш ва режасини тузиш; кузатиш қанча муддат давом этишини қатъийлаштириш; кузатишни шахсни қайси фаолиятларида (ўйин, меҳнат, ўқиш, спорт) амалга оширишини белгилаш; кузатиш ўтказишнинг шаклини (якка, гурухий, жамоавий) қайд этиш; кузатилганларни қайд қилиб бориш воситаларини танлаш, саралаш (кундалик, суҳбат дафтари, кузатиш варақаси, видео магнетофон, фотоаппарат, видео камера ва бошқалар).
Суҳбат уюштиришдан аввал тадқиқотчи бериладиган тахминий саволларни тайёрлаб қўяди. Бунда синалувчиларнинг ёши, жинси, қизиқиш доираси, имконияти ҳисобга олинади, шунингдек, уларни толиқтириб қўймасликнинг диққат марказда туриши ижобий натижалар бериши мумкин.
2.5. Ноэкспериментал психологик методлар. Барча фан фактлар асосида маълумотлар тўплайди,уларни солиштиради ва хулоса чиқаради, қонунларини ўрганади. Илмий психологиянинг ўзига хослиги шундаки, у ўз маълумотларини тўплаш учун илмий усулларнинг бутун бир мажмуасидан фойдаланади.
Эксперимент [лот. experimentum – намуна, тажриба]: Тадқиқот синовларида объект тўғрисида ахборот олишга қаратилган амалиётлар тизими.
Психологияда шахсни ўрганишда ноэкспериментал ва экспериментал усуллардан фойдаланилади. Тажрибаларнинг муҳим турлари: лаборатория ва табиий; диагностик ва шакллантирувчи.
Қуйида психологиянинг тўртга асосланган усулларини кўриб чиқамиз, бунда асосий гуруҳларга:
а) ноэкспериментал психологик усуллари;
б) диагностика усуллари;
В) тажриба усуллари;
д) шакллантирувчи усуллари .
Ноэкспериментал методлар:
1. Кузатиш- психологияда энг тез-тез ишлатилган тадқиқот методларидан биридир. Кузатишдан мақсадга мувофиқ ташкил этилади, объектни идрок қилиш ва объектни рўйхатга олиш ишларинидан иборат. Кузатиш энг қадимги психологик усул ҳисобланади. Кузатишнинг психолгияда иккита асосий шакли мавжуд. Бу ўз-ўзини кузатиш ёки интроспекция ва объектив кузатиш.
2. Сўровнома- кузатиш каби энг кенг тарқалган тадқиқот усуллари бири.
энг кенг тарқалган тадқиқот усуллари психология. Сўровнома одатда кузатув маълумотлари (олинган маълумотлар билан бирга бошқа тадқиқот усуллари ёрдамида) фойдаланиш билан амалга оширилади ва сўровномалар тузилади.
Сўровномаларнинг учта асосий тури мавжуд:
* Бу тўғридан-тўғри саволлардан иборат ва йўналтирилган сўровномалар
субЪектларнинг фазилатларини аниқлаш учун фойдаланилади. Масалан,
ҳиссий муносабатни аниқлашга қаратилган сўровнома мактаб ўқувчиларидан, бундай саволдан фойдаланганлар:
"Сиз дарҳол катта бўлишни афзал кўрасизми, кимга ўхшашни хоҳлайсиз?";
* Бу мавзуларнинг ҳар бири учун танланган турдаги сўровномалар савол анкетаси бир нечта тайёр жавобларни таклиф қилади, энг муносиб жавобни танлашдир муҳимдир. Мисол учун, талабанинг муносабатини аниқлаш турли хил фанлардан фойдаланиш мумкин савол: "Қайси фанлардан бири энг қизиқарли?". Жавоблар сифатида сиз рўйхатни таклиф қилишингиз мумкин
ўқув фанларининг номини: "алгебра", "кимё", "география", " физика"
ва ҳоказо.;
* Бу шкала сўровномаларнинг саволларига жавоб беришда тайёр жавоблардан фақат энг тўғри танлашдан иборат эмас, балки тайёр жавоблардан, тавсия этилган жавоблардан ўзига тўғри келадиганини танлаши мумкин. Мисол учун, жавоб беришда танланиши мумкин бўлган
Жавоблар беш балли бўлиши мумкин:
5-ишончли ҳа;
4-ҳа эмас, шекилли;
3-ишончим комил эмас, билмайман;
2-ҳа шекилли;
1-албатта, йўқ.
3. Суҳбат-психологияга хос усул инсон хатти-ҳаракатлари бўйича тадқиқотларда қўлланилади, чунки инсонлар ўртасидаги турли табиий мавзу ва объект ўртасидаги алоқа тадқиқотда ўрганилади. Икки киши ўртасидаги мулоқот кишиларнинг психологик хусусиятларни очиб беради ва бу суҳбат усули деб аталади. Турли мактабларнинг психологлари ва уларнинг тадқиқот йўналишларида кенг қўлланилади.
4. Монография усули. Ушбу тадқиқот усул ҳар қандай техникада амалга оширилмайди. Монография усули одатда эҳтиёткорлик учун ишлатилади,ёш ва индивидуал ўрганишда узоқ муддатли тадқиқотларда,уларнинг хатти-ҳаракатларини аниқлаш билан индивидуал субъектларнинг хусусиятлари,барча бошқа фаолият ва муносабатлари,мижоз ҳаётининг асосий соҳалари ўрганилади. Шу билан бирга, тадқиқотчилар инсоннинг мойиллиги,муайян ҳолатларни ўрганиш асосида умумий ҳолатларни аниқлаш, муайян ақлий тузилишнинг ва ривожланишнинг шаклларини ўрганади.
(Монография: Муайян алоҳида муаммо, бир мавзу тадқиқ қилинадиган илмий иш.)
