тугагач, тизимнинг потенциал энергияси яна кинетик энергияга
айланади. Бу ерда шуни таъкидлаш лозимки, тўкнашишдан кейин
ҳар бир жисмнинг кинетик энергияси ўзгарса ҳам, уларнинг кинетик
энергияларининг йиғиндиси (тизимнинг кинетик энергияси) ўзгармай
қолади — урилиш жараёнида уларнинг
дастлабки кинетик энергия-
лари ўзаро қайта тақсимланади.
Кузатишларнинг кўрсатишича, мутлақ қайишқоқ жисмлар
табиатда учрамайди, лекин кўп ҳолларда катта аниқлик билан баъзи
жисмларни мутлақ қайишқок жисмлар деб қараш мумкин. Масалан,
фил суягидан ясалган бильярд шарлари қайишқоқлиги жиҳатидан
мутлақ қайишқоқ жисмларга жуда яқин. Сифатли пўлатдан ясалган
бильярд шарларининг қайишқоқлик хусусияти ҳам шунга яқинла-
шади.
Тўқнашувлар жараёнида иккита жисм бирлашиб, сўнгра улар
худди битта жисм каби ҳаракатини давом эттирадиган тўқнашувлар
мутлақ ноқайишқоқ тўқнашув дейилади. Мутлақ ноқайишқоқ
тўқнашув жараёнида жисмларда қайишқоқ
деформация вужудга
келмайди: тизим кинетик энергиясининг бир қисми ёки ҳаммаси ички
энергияга айланади. Масалан, қўрғошиндан, мумдан, пластилиндан
ва лойдан ясалган шарлар одатда тўқнашганларидан кейин
бирлашиб яхлит жисм каби ҳаракатларини давом эттирадилар.
Тўқнашувларнинг
яна
бир
тури
борки,
уни
соддагина
қ а й и ш қ о к т ў қ н а ш у в деб юритилади. Бундай тўқнашув
қайишқоқлик даражаси жиҳатидан мутлақ қайишкоқ ва мутлақ
ноқайишқоқ тўқнашувлар оралиғидаги ўринни эгаллайди.
Энди мутлак қайишқоқ ва мутлақ ноқайишқоқ тўқнашувларни
алоҳида кўриб чиқайлик. Бунда асосий масала жисмларнинг
тўкнашишидан аввалги тезликларини билган ҳолда тўқнашишдан
(ўзаро таъсирлашишдан) кейин уларнинг тезликларини аниқлашдан
иборат бўлади. Юқорида айтилганидек, бу ерда импульс ва
энергиянинг сақланиш қонунларидан фойдаланилади.
Биз мутлақ қайишқоқ шарларнинг
марказий урилишларини
ўрганиш билан чегараланамиз. Бу ҳолда шарларнинг
Ъ\ ва ц2
тезликлари уларнинг марказларини туташтирувчи тўғри чизиқ
бўйича йўналган бўлади. Шунинг учун бундай тўқнашувлар
(урилишлар)
марказий тўқнашув дейилади. Массалари
т\ ва т 2,
тезликлари мос равишда гц ва ц2 бўлган шарлар (8.1,
а- расм), мутлақ
қайишқоқ тўқнашсин; уларнинг тўқнашувдан кейинги тезликларини
8.1,
в- расмда кўрсатилганидек, мос равишда
и\ ва ц2 билан
белгилайлик. Мутлақ қайишқок тўқнашувда тизим (тўқнашувчи
шарлар) импульсининг ва энергиянинг сакланиш
конунлари бажари-
лади. Юқоридаги белгилашларга кўра бу қонунларни қуйидагича
ёзамиз:
8.2-§. МУТЛАҚ ҚАЙИШҚОҚ ТУҚНАШУВ
т\в\ -\-т
2 0 2
= т\и\ + т 2м2;
2
2
2
ГП[^Х
^2^2
, ^2^2 2
(8. 1)
(
8
.
2
)
2
'
2
2 ^ 2 '
150
www.ziyouz.com kutubxonasi
а
5
8 1 -р а с м
Тўқнашувлар марказий бўлганлиги туфайли тезлик векторлари
шарларнинг марказларидан ўтувчи тўғри чизик бўйлаб йўналган.
Шунинг учун (8.1) тенгликни скаляр кўринишда ёзамиз (карама-
карши йўналишлар учун мазкур тезликларнинг ишораларигина
ўзгаради). (8.1) ва (8.2) ифодаларни мос равишда
т \(У| — «,)
= т 2(и2— ог),
(8.3)
т \
(01
—
и\) = т 2(и
22
— о!)
(8.4)
кўринишда ёзиш мумкин ва ниҳоят охирги формулани
т \(и\ — и\)
(^1
+ ^
1
) =
т2(и2 — о2) («гТ-ог)
шаклда ёзиб, унинг (8.3) тенгликка нисбатини олсак:
У|
-\-и\ = и г +
^2
(8.5)
келиб чикади. Шарлар тўкнашгандан кейин улар эришган тезликлар
(и
1
ва ц2) ни аниклайлик. Бунинг учун (8.5) ифодани т 2 га
кўпайтирамиз:
Do'stlaringiz bilan baham: