Farg’ona tumanidagi Umumiy o’rta ta’lim maktab 7- sinf o’quvchilari uchun

Topshiriqlar. Valentlik asosida Formula tuzing.
K_xO_y, Be_x O_y, Al_x O_y, Si_x O_y, P_xO_y, H_xO_y, F_xO_y, Li_xO_y, Ga_xO_y, Mg_xO_y, Ge_xO_y,As_xO_y, In_xO_y, Rb_xO_y, Tl_xO_y,
Pb_xO_y, Bi_xO_y, Ba_xO_y, Fr_xO_y, Sn_xO_y


Gidrooksidlarni kimyoviy formulasini yozishga harakat qilamiz:

-OH guruhni valentligini shartli ravishda I deb qabul qilamiz
I-valentli metallar bilan	II-valentli metallar bilan	III-valentli metallar bilan
ROH	R(OH)2	R(OH)3
Asoslarni nomlashda metal atomi nomiga gidroksid so’zi qo’shib o’qiladi. Agar metal atomi o’zgaruvchan valentlikka ega bo’lsa metal atomi valentligi ko’rsatilishi shart: Cu(I)-gidroksid, Cu(II)-gidroksid

Kislotalar bilan ham formula tuzishga harakat qilamiz. 2-jadval.

Kislotalardagi vodorod soni kislota qoldig’ini valentligiga teng bo’ladi.
HF		H2S		H3PO3		H4P2O7
HCl		H2SO3		H3BO3
HJ		H2MnO4		H3AsO3
HBr		H2SO4
Kslotadagi vodorod atomi o’rniga metal olib formula tuzamiz. Avvaliga I-valentli metal
RF		R2S		R3PO3		R4P2O7
RCl		R2SO3		R3BO3
RBr	R2SO4
RJ		R2MnO4		R3AsO3
II-valentli metallar bilan
RF2		RS		R3(PO3)2		R2P2O7
RCl2		RSO3		R3(BO3)2
RBr2	RSO4
RJ2		RMnO4		R3(AsO3)2
III-valentli metallar bilan
RF3		R2S3		RPO3		R4(P2O7)3
RCl3		R2(SO3)3		RBO3
RBr3	R2(SO4)3			RAsO4
RJ3 Kislotadagi vodorodni saqlab qolgan(nordon tuz hosil bo’ladi) holda formula tuzish I-valentli metal yordamida I-negizli kislotalar nordon tuz xosil qilmaydi		R2(MnO4)3			RAsO3
		Nordon tuzlarni kimyoviy formulasini hosil qilishda saqlanib qolingan vodorod soniga va chiqarib yuborilgaan vodorodlar soniga e’tibor qaratiladi. Chiqarib yo’borilgan vodorodlar soni kislota qoldig’ini valentligini beradi.
		RHS		RH2PO3 , R2HPO3		RH3P2O7
		RHSO3		RH2BO3 , R2HBO3		R2H2P2O7
	RHSO4			RH2AsO4 , R2HAsO4			R3HP2O7
	RHMnO4			RH2AsO3 , R2HAsO3
II-valentli metal bilan
		R(HS)2		R(H2PO3)2 , RHPO3		R(H3P2O7)2
		R(HSO3)2		R(H2BO3)2 , RHBO3		RH2P2O7
			R(HSO4)2	R(H2AsO4)2 , RHAsO4			R3(HP2O7)2
			R(HMnO4)2	R(H2AsO3 )2 , RHAsO3
III-valentli
		R(HS)3		R(H2PO3)3 , R2(HPO3)3		R(H3P2O7)3
		R(HSO3)3		R(H2BO3)3 , R2(HBO3)3		R2(H2P2O7)3
			R(HSO4)3	R(H2AsO4)3 , R2(HAsO4)3			RHP2O7
			R(HMnO4)3	R(H2AsO3 )3 , R2(HAsO3)3
O’rta tuzlarni nomlashda metal atomi nomiga kislota qoldig’I nomi qo’shib o’qiladi. Agar metal atomi o’zgaruvchan valentlikka ega bo’lsa metal atomini valentligi ko’rsatilishi shart.

Topshiriq :
R-o’rniga 1-jadvaldagi metallarni o’z valentliklariga muvofiq tarzda kimyoviy formulalarini tuzing.
Savollar.
1.Kimyoviy formula deb nimaga aytiladi? J: modda tarkibini kimyoviy belgilar va (zarurat bo’lsa) indekslar yordamida ifodalanishi
2. Indeks nima? J: Atomlar sonini ko’rsatuvchi son E₂, E₃, E₅ tarzida ifodalaniladi
3. Kimyoviy formulaga qarab nimani aniqlash yoki ko’rish mumkin? J: modda qanday elementlardan tashkil topganligini, modda tarkibidagi elementlar sonini, modda tarkibidagi elementlar valentligini, moddani bitta molekulasini ko’rish mumkin
4. Koyfisent nima ? J: Molekulalar sonini ko’rsatuvchi son 2E, 3E, 5E tarzida ifodalaniladi
5. Valentlik tushunchasini fanga kiritgan olim? J: Eduard Frankled 1953 yil
6. Valentlik so’zini ma’nosi nima?J: Kush, kuchi bor degan ma’nolarni beradi

12-Mavzu: MOLEKULALARNING O'LCHAMI, NISBIY VA ABSOLYUT MASSASI. MOL VA MOLYAR MASSA. AVOGADRO DOIMIYSI

1.Molekulalarni hajmini qanday birliklarda o’lchanadi? J: nm(nonametr) va A^o(angstrm) ularning diametri 30 A^o(300 nm)

2. Suvning bitta molekulasining massasi qanday topiladi? J: 1) H₂O Mr(2+16)=18g
2) 6,02∙10²³___________18 g
1 ta _______________X=2,99∙10^-23g yoki 2,99∙10^-26kg
3. Modda miqdorini o’lchami qanday birliklarda ifodalaniladi? J: mol
4. Modda miqdori bu? J: Ushbu moddaning tashkil qiluvchi zarrachalar soni
5. Mol bu? J: 0,012 kg ugleroddagi atomlar soniga teng zarralar(atom, molekula, ion, electron) tutuvchi modda miqdori
6. Avagadro doimiysi nechaga teng? J: 6,02∙10²³
7. Avagadro doimiysi qanday harf bilan belgilanadi? J: N_A
8. 1 mol molekula qanday ifodalaniladi? J: 6,02∙10²³
9. 1 mol atom qanday ifodalaniladi? J: 6,02∙10²³
10. Moddaning molyar massasi nimaga teng? J: Modaning 1 molidagi massasiga teng
11. H2SO4, AI2O3, Ca₃(P0₄)₂ moddalarining nisbiy molekular massalarini hisoblang. J: Yechish
1) H₂SO₄ Mr(1•2)+32+(16•4)= 98 g/mol oldin ko’paytirish amali bajariladi keyin qo’shish. H uchun 1•2=2 O uchun 16•4=64 demak (H)2+(S)32+(O)64= 98 g/mol
2) Al₂O₃ Mr(27•2)+(16•3)=102 g/mol 3) Ca₃(PO₄)₂ Mr (40•3)+(31+16•4)•2=310g/mol


13-Mavzu: Moddalarning xossalari. Fizik va kimyoviy o’zgarishlar
1. Hodisa deb nimaga aytiladi? J: Tabiatdagi har bir o’zgarish
2.Fizik o’zgarish deb nimaga aytiladi? J: Modda tarkibi o’zgarmasdan sodir bo’ladigan hodisa.
3. Fizik o’zgarishlarda moddada qanday o’zgarishlar ko’zatiladi? J: moddaning agregat holati, shakli, joylashish holati o’zgaradi.
4. Fizik o’zgarishlarga misollar keltiring? J: suvni muzlashi, suvni qotishi, suvni bo’g’ga aylanishi, shishani sinishi, shakarni suvda erishi, tuzni suvda erishi, yog’ochni sinishi, yog’ni qotishi
5. Kimyoviy o’zgarish deb nimaga aytiladi? J: Bir moddaning boshqa moddaga aylanishi
6. Kimyoviy o’zgarishlarda qanday alomatlar ko’zatiladi? J: issiqlik ajralishi, issiqlik yutilishi, yangi modda hosil bo’ladi, gaz ajralib chiqadi, cho’kma hosil bo’ladi, rangi, hidi va moddaning holati o’zgaradi
7. Kimyoviy hodisalarga misollar keltiring? J: magniy (Mg) metalini yonishi, oltingugurtni (S) ni yonishi, temirni (Fe) zanglashi
8. Moddanining kimyoviy xossasi bu? J: Moddaning boshqa modda bilan o’zaro ta’sirlashuvi
9. Moddaning sifatini nima tashkil qiladi? J: Fizik va Kimyoviy xossasi
10. Modda sifatini o’zgarishi bu? J: Yangi moddalarni hosil bo’lishidir
11. Temirni suyuqlanishi, maydalanishi va zanglashi qanday hodilalarga ta’luqli? J: Fizik hodisa- Temirni suyuqlanishi, maydalanishi, Kimyoviy hodisa-. Temirni zanglashi
12. Qanday hodisalarda modda sifati (tarkibi) o’zgaradi? J: Kimyoviy hodisalarda


14-mavzu: Kimyoviy reaksiyalarning boorish shartlari. Kimyoviy reaksiya tenglamalari. Koyfisentlar.
1. Kimyoviy reaksiyalarni sodir bo’lishi uchun qanday shartlar bajarilishi kerak? J: issiqlik berilishi, modda molekulalari to’qnashishi shart, moddalar bir biriga tegib turishi, va yuza qatlamlari katta bulishi, qattiq moddalar maydalanishi kukun holatga keltirilishi, suvda eriydigan moddalarni eritmalaridan foydalanish
2. Kimyoviy reaksiyalarda qanday alomatlar ko’zatiladi? J: issiqlik ajralishi, issiqlik yutilishi, yangi modda hosil bo’ladi, gaz ajralib chiqadi, cho’kma hosil bo’ladi, rangi, hidi va moddaning holati o’zgaradi
3. Kimyoviy tenglama deb nimaga aytiladi? J; Kimyoviy reaksiyalarning kimyoviy formulalar zarurat to’g’ilsa, koyfisentlar yordamida ifodalanishi.
4. Koyfisent bu? J: Kimyoviy reaksiyalarda kimyoviy formula oldiga quyiladigan raqam
5. Koyfisentga qarab nimani aniqlash mumkin? J: Molekulalar sonini
6. Kimyoviy tenglamalar qanday tuziladi? J: Reaksiya uchun olingan va hosil bo’lgan moddalar + ishorasi bilan yana boshlang’ich modda va mahsulatlar = bilan ajratiladi M: A+B=C+D
7. Reaksiya uchun olingan moddalarni qanday ataladi? J: Reagent yoki boshlang’ich modda
8. Reaksiya natijasida hosil bo’lgan moddani qanday ataladi? J: Mahsulot
9. Mis yoki bronza (mis (Cu), qalay (Sn), qo’rg’oshin (Pb) aralashmasi) dan yasalgan buyum uzoq yillar ochiq havoda tursa, qorayib yoki ko’karib ketadi? J: misdan yasalgan buyumlar kislorod bilan reaksiyaga sekin uzoq yillar davomida ta’sirlashadi va CuO –qora rangli va Cu(OH)₂ ko’k rangli moddalarni hosil qiladi
10. Ohaktosh parchalanganda kalsiy oksid (CaO) va karbonat angidrid (CO₂) hosil bo’ladi. Shu reaksiya tenglamasini yozing. J: CaCO₃=CaO+CO₂
11. Quyida yozilgan kimyoviy reaksiya tenglamalarini koeyffisentlarini qo’yib tenglang? J:
2Mg+O₂=2MgO 2HgO=2Hg+O₂ 2 Fe+3Cl₂=2FeCl₃ 2Na+Cl₂=2NaCl