Fanidan m a ‘ ruzalarmatn I

Kimyoviy r3aksiyaning t3zligi r3aksiyaga kirishayotgan moddaning tabiatiga, dastlabki moddalarning kons3ntrasiyalariga, t3mp3raturasiga, bosimiga, katalizatorning ishtirok 3tish va 3tmasligiga, moddalar sirtining katta-kichikligiga, 3rituvchi tabiatiga, yoruglik ta'siriga va bosh1a faktorlarga bog'li1.
R3aksiya t3zligiga r3aksiyaga kirishayotgan moddalarning kons3ntrasiyalari katta ta'sir kursatadi. Gomog3n (bir jinsli) sist3malar 1atoriga masalan, gazlar aralashmasi, tuz yoki kand 3ritmasi (umuman 3ritmalar) kiradi. Fizikaviy yoki kimyoviy xossalari jixatidan o'zaro far1 1iladigan va bir-biridan ch3gara sirtlar bilan ajralgan ikki yoki bir n3cha 1ismlardan tuzilgan sist3ma g3t3rog3n (kup jinsli) sist3ma d3b ataladi. Masalan, suv bilan muz o'zaro aralashib k3tmaydigan ikki suyu1lik (bir idishdagi simob va suv) va 1atti1 jismlarning aralashmalari g3t3rog3n sist3malardir. G3t3g3ron sist3malarning bosh1a 1ismlaridan ch3gara sirtlar bilan ajralgan gomog3n 1ismi faza d3b ataladi. D3mak, gomog3n sist3ma bir fazadan, g3t3rog3n sist3ma 3sa bir n3cha fazadan iborat 3kan.
R3aksiya t3zligiga kons3ntrasiya ta'sir 3tishining sababi shundaki, moddalar orasida o'zaro ta'sir bo'lishi uchun r3aksiyaga kirushuvchi moddalarning zarrachalari bir-biri bilan tuknashadi. L3kin tuknashishlarning xammasi xam kimyoviy r3aksiyaga olib k3lav3rmaydi. Barcha tuknashishlarning oz 1ismigina r3aksiyaga olib k3ladi. Vakt birligi ichida yuz b3radigan tuknashishlarning soni o'zaro tuknashayotgan zarachalarning kons3ntrasiyalariga proporsional bo'ladi. Bu son 1anchalik katta bulsa, moddalar orasidagi o'zaro ta'sir shunchalik kuchli bo'ladi. Ya'ni kimyoviy r3aksiya shunchalik t3z boradi.
Kimyoviy r3aksiyaning t3zligi r3aksiyaga kirishayotgan moddalarning kons3ntrasiyalari ko'paytmasiga tugri proporsionaldir. Kimyo uchun nixoyatda muxim bo'lgan bu qoida 1867 yilda Norv3giyalik ikkita olim Guldb3rg xam Vaag3 tomonidan taklif 3tilgan bo'lib, massalar ta'siri 1onuni d3yiladi. Bu 1onunga muvofi1 A+B = C r3aksiyasi uchun V=K.[A][B] bo'ladi. Bu y3rda V- r3aksiyaning t3zligi (kuzatilgan t3zlik), [A] va [B] r3aksiyaga kirishayotgan A va B moddalarning mol/l bilan ifodalangan kons3ntrasiyasi, K t3zlik konstantasi. Agar A=V=1 bulsa, V=K bo'ladi. D3mak, K- r3aksiyaga kirishayotgan moddalarning kons3ntrasiyalari birga t3ng bo'lgandagi t3zlik, ya'ni solishtirma t3zlikdir. K ning kiymati r3ag3ntlarning, ya'ni r3aksiyaga kirishayotgan moddalarning tabiatiga, t3mp3raturaga va katalizatorga bog'li1 bo'lib, kons3ntrasiyaga bog'li1 3mas. R3aksiyaning t3zliklari K ning kiymati bilan takkoslanadi.
Agar r3ag3ntlarning st3xiom3trik ko3ffisiy3ntlari birdan bosh1a bulsa, masalan:
aA + bB = cC
uchun massalar ta'siri 1onunining mat3matik ifodasi kuyidagicha bo'ladi:
V=K[A]^a.[V]^v Massalar ta'siri 1onunidan foydalanib, kons3ntrasiyaning uzgarishi bilan t3zlikni uzgarishini xisoblab topish mumkin. Misol: 2NO+O₂=2NO₂ r3aksiyada aralashmaning xajmi ikki marta kamaytirildi; t3zlik kanday uzgaradi?
Y3chish: xajmning uzgarishidan oldin, NO va O₂ ning kons3ntrasiyalari a va v ga t3ng bulsin. Bu xolda: V=K[NO]²[O2] yoki V=Ka²b bo'ladi. Xajmning ikki marta kamayishi natijasida kons3ntrasiya ikki marta oshadi; 3ndi [NO] urniga 2[NO] va [O₂] urniga 2 [O₂] olish k3rak;
V=K(2a)²(2b)=8Ka²b
d3mak, t3zlik 8 marta oshadi.
Atom va mol3kulalar galayonlangan xolatga utganida, ularning r3aksiyaga kirishish 1obilyati kuchayadi. Zarrachalarni galayonlashtirish uchun, masalan, t3mp3raturani oshirish, bosimni ko'paytirish, r3aksiyaga kirishayotgan moddalarga r3ntg3n nurlari, ultrabinafsha nurlari, gamma nurlar ta'sir 3ttirish k3rak bo'ladi.