Fanidan m a ‘ ruzalarmatn I

Kimyoviy reaksiya tezligi. Kimyoviy reaksiyalar turli xil tezlikda sodir bo’ladi. Ulardan ba’zilari sekundning mingdan bir ulushida sodir bo’lsa, ayrimlari minutlar, soatlar, kun, oylar va yillar davomida amalga oshadi.
Shunday reaksiyalar ham ma’lumki, ular sharoitga qarab tez va sekin amalga oshishi mumkin, masalan: yuqori haroratda tez, sovuqda sekin borishi mumkin. Bu reaksiyalarning tezliklari orasidagi farq katta bo’lishi mumkin.
Modda va moddalar yig’indisiga kimyoda sistema deyiladi. Sistemalar gomogen va geterogen sistemalarga bo’linadi.
Bir xil fazadan tashkil topgan sistema gomogen, har xil fazadan tashkil topgan sistema geterogen sistema deb ataladi. Sistemaning boshqa qismlaridan chegara sirtlari bilan ajralib turuvchi qismiga faza deb ataladi. Gomogen sistemaga gazlar aralashmasi, chin eritmalar, metallarning qotishmasini, geterogen sistemalarga esa dag’al dispers sistemalar, aralashmalar va hokazolar misol bo’ladi.
Gomogen sistemada boradigan (gomogen reaksiyalar) va geterogen sistemada boradigan (geterogen reaksiyalar) reaksiyalar bir birlaridan farq qiladi.
Gomogen sistemada reaksiya sistemaning butun hajmi bo’yicha ketadi. Masalan, sulfat kislotasiga natriy tiosulfat eritmasi aralashtirilsa, butun hajmi bo’yicha oltingugurt hosil bo’lib, eritmaning loyqalanishi kuzatiladi:

H₂SO₄ + Na₂S₂O₃ = Na₂SO₄ + H₂O + SO₂ + S

Geterogen sistemalarda esa sistemani tashkil etuvchi fazalar sirtidagina reaksiya amalga oshadi. Masalan, metallning kislotada erishi:

Fe + H₂SO₄ = FeSO₄ + H₂ 

Bu reaksiya faqat metall sirtida sodir bo’ladi, chunki reaksiyaga kirishuvchi ikkala modda shu sirtda bir biri bilan to’qnashadi.

Gomogen reaksiya tezligi geterogen reaksiya tezligidan farq qiladi va ular har xil aniqlanadi. Gomogen reaksiyaning tezligi reaksiyaga kirishayotgan yoki hosil bo’layotgan moddalardan birortasining konsentratsiyasini vaqt birligi ichida o’zgarishi bilan aniqlanadi. Geterogen reaksiyaning tezligi esa vaqt birligi ichida faza sirtining yuza birligida reaksiyaga kirishgan yoki hosil bo’lgan moddalarning miqdori bilan aniqlanadi.
Gomogen reaksiya tezligini matematik usulda quyidagicha ifodalanadi.

Geterogen reaksiya tezligi: