Iqtisodiy tebranishlarning asosiy sababi sifatida iqtisodchilar uch omilni
ko’rsatadi. Birinchi guruh olimlar iqtisodiy tebranishlarning asosiy sababi texnika
va texnologiyalarda ro’y beradigan o’zgarishlar deb hisoblaydilar. Ularning fikricha
fan-texnika yutuqlarini qo’llash natijasida iqtisodiyotda o’sish ro’y beradi. Masalan
avtomobilning yaratilishi yoqilg’i sanoati, neft qazib chiqarish, ximiya, yo’l qurilishi
materiallari sanoatlarining jadal rivojlanishiga sabab bo’ldi. Yangi texnologiyalar
ishlab chiqarish unumdorligini bir necha baravar oshirish, ilgari foydalanilmagan
resurslarni ishga tushirish imkonini beradi. Texnik va texnologik yangiliklar doim
Olimlarning yana bir guruhi iqtisodiy bosqichlarni siyosiy va tasodifiy
davlat qanchalik ko’p pul bosib chiqarsa, uning qadri shunchalik kamayib boradi, va
aksincha, pul miqdori qanchalik kam bo’lsa, ishlab chiqarish ko’lamining pasayishi
va ishsizlar sonining ortishi shunchalik tezlashadi. Xullas, iqtisodiy bosqichlarni
narxlashga turli xil yondashuvlar mavjud. Ammo barcha iqtisodchilar, ishlab
chiqarish va bandlilik darajalarini yalpi talab va boshqacha aytganda yalpi xarajatlar
miqdoriga bog’liq, degan fikrni qo’llab-quvvatlaydilar. Chunki, korxonalar o’z tovar
va xizmatlarini ularga talab bo’lsagina ishlab chiqaradi. Boshqacha aytganda, talab
katta bo’lmasa, korxonalarda tovar va xizmatlarni katta miqdorda ishlab chiqarish
foydali emas. O’z navbatida, ishlab chiqarishda bandlilik va daromadlar darajasi
xarajatlar miqdori qanchalik ko’p bo’lsa, ishlab chiqarishning o’sishi katta foyda
olib keladi. Shuning uchun ishlab chiqarish, bandlilik va daromadlar darajasi ortib
boradi. Iqtisodiy tebranishlar sabablarini, ularga ta’sir etuvchi omillarni o’rganish,
iqtisodiy tebranishlar amplitudasini qisqartirish barcha hukumatlar makroiqtisodiy
siyosatining muhim maqsadlaridan biridir.
Iqtisodiy sikllarning kelib chiqish sabablari va ularga ta’sir ko’rsatuvchi
omillarning chuqur va izchil ravishda tadqiq etilishi turli ko’rinishdagi iqtisodiy sikl
nazariyalarining vujudga kelishiga olib keldi.
Ko’pchilik hozirgi zamon iqtisodchilari iqtisodiy sikllarning ob’ektiv tavsifini
tan olib, bu hodisani unga ta’sir ko’rsatuvchi ichki va tashqi omillarni tahlil qilish
orqali o’rganishni tavsiya qiladi. Iqtisodiy sikllarni tashqi omillarning mavjudligi
bilan tushuntiruvchi nazariyani eksternal nazariya deb ataladi.
Tashqi omillarga iqtisodiy tizimdan tashqarida yotuvchi va iqtisodiy
hodisalarning davriy takrorlanishini keltirib chiqaradigan omillar kiritiladi. Bu
tashqi omillar ichidan quyidagilarni ajratib ko’rsatish mumkin:
-
urushlar, inqilobiy o’zgarishlar va boshqa siyosiy larzalar;
-
oltin, uran, neft va boshqa qimmatli resurslar yirik konlarining ochilishi;
-
yangi hududlarning ochilishi va bu bilan bog’liq ravishda aholi migratsiyasi,
er shari aholisi sonining o’zgarib turishi;
-
ijtimoiy ishlab chiqarish tarkibini tubdan o’zgartirishga qodir bo’lgan
texnologiya, tadqiqotlar va innovatsiyalardagi qudratli o’zgarishlar.
Iqtisodiy sikllarni iqtisodiy tizimning o’ziga xos ichki omillari ta’sirida vujudga
kelishini asoslovchi nazariya internal nazariya deb ataladi.
Asosiy kapitalning jismoniy va ma’naviy jihatdan eskirib, xizmat muddati
tugashi va uning yangilanishi ko’pchilik iqtisodchilar tomonidan iqtisodiy siklni
keltirib chiqaruvchi muhim omillardan biri sifatida qaraladi.
Agar bir yoki bir necha tarmoqda mashina-uskunalarga talabning keskin
ortishini keltirib chiqaradigan iqtisodiy o’sish boshlansa, tabiiyki, bu hol mashina va
uskunalar to’liq eskiradigan har 10-15 yildan keyin takrorlanadi. Fan-texnika
taraqqiyoti natijasida bu muddat qisqarib boradi va inqirozlar tez takrorlanadi.
Shuningdek, quyidagi boshqa ichki omillar ham ajratib ko’rsatiladi:
-
shaxsiy iste’molning o’zgarishi (qisqarishi yoki kengayishi);
-
investitsiyalar, ya’ni ishlab chiqarishni kengaytirish, uni yangilash va yangi
ish joylarini vujudga keltirishga yo’naltiriladigan mablag’lar hajmi;
-
ishlab chiqarish, talab va takliflar hajmiga ta’sir ko’rsatishga qaratilgan davlat
iqtisodiy siyosatining o’zgarishi.
Iqtisodiy tsikllarning kelib chiqishini faqat eksternal yoki internal nazariya
orqali tushuntirish to’g’ri bo’lmaydi. Iqtisodiy tsikl va umuman iqtisodiy tizimdagi
miqdoriy va sifat o’zgarishlar tashqi va ichki omillar birgalikdagi ta’siri oqibatida
kelib chiqishi mumkin. Shuningdek, iqtisodiyotning tsiklli rivojlanishi sabablarini
izohlashda bir qator nazariyalar ham ilgari suriladi.
Do'stlaringiz bilan baham: 
