Fan: makroiqtisodiyot mavzu: xususiy tadbirkorlikni yaratishda ishsizlar o

4.

 

Iqtisodiy davrlarning ta’siri 

Iqtisodiy tsikl barcha tomonlari bilan namoyon bo’lib, amalda iqtisodiyotning 

hamma sohalariga sezilarli ta’sir ko’rsatadi. Iqtisodiyot tarkibiy  qismlarining o’zaro 

bog’liqligi  sababli  uning  hech  bir  sohasi  inflyatsiya  to’lqini  yoki  turg’unlikning 

nohush  oqibatlaridan  chetda  qolmaydi.  Ammo  shuni  e’tiborga  olish  zarurki, 

iqtisodiy  tsikl  alohida  shaxslar  turmush  darajasi  va  korxonalar  iqtisodiy  faolligiga 

turli  darajada  ta’sir  ko’rsatadi.  Odatda  iqtisodiy  inqirozlardan  sanoatning ishlab 

chiqarish  vositalari  va  uzoq  muddatli  foydalaniladigan  iste’mol  tovarlari  ishlab 

chiqaradigan tarmoqlari ko’proq zarar ko’radilar. 

Uy-joy  va  sanoat  binolari  qurilishi,  og’ir  mashinasozlik  hamda  investitsion 

tovarlar,  avtomobillar,  maishiy  xo’jalik  buyumlari  va  shunga  o’xshash  tovarlar 

ishlab  chiqarish  bilan  bog’liq  sanoat  tarmoqlari  va  ularda  band  bo’lgan  ishchilar 

tsiklning  inqiroz  fazasida  og’ir  oqibatga  uchraydi.  Biroq,  bu  tarmoqlar  tsiklning 

yuksalish fazasida o’zining rivojlanishi uchun yuqori darajada rag’bat oladi. 

Iqtisodiyot  qiyinchilikni  boshidan  kechira  boshlaganda  ishlab  chiqaruvchilar 

ko’pincha, zamonaviy uskunalarni sotib olishni va yangi zavodlar qurishni to’xtatadi 

yoki  qandaydir  muddatga  kechiktirishi  mumkin.  Bunday  kon’yunktura  sharoitida 

investitsion tovarlar zaxiralarini ko’paytirish hech qanday iqtisodiy mazmunga ega 

emas,  aksincha  korxonalar  mavjud  ishlab  chiqarish  quvvatlaridan  ancha  to’laroq 

foydalanishlari mumkin bo’ladi. 

Iqtisodiy  jihatdan  qulay  davrlarda,  ya’ni  tsiklning  jonlanish  va  yuksalish 

fazalarida ishlab  chiqarish vositalari odatda ular to’liq eskirgunga qadar 

---

almashtiriladi.  Ammo  tanazzul  davri  kelganida,  korxonalar  o’zining  eskirgan 

uskunalarini ta’mirlab, ularni ishga tushiradi. Shu sababli bu davrda ishlab chiqarish 

vositalariga  investitsiyalar  keskin  qisqaradi.  Ortiqcha  ishlab  chiqarish  quvvatlari 

mavjud bo’lgan ayrim korxonalar, hatto iste’mol qilingan asosiy kapitalining o’rnini 

qoplashga ham harakat qilmaydi. 

Qisqa  muddatli  foydalaniladigan  iste’mol  tovarlari  ishlab  chiqaruvchi  sanoat 

tarmoqlari iqtisodiy tsiklning oqibatlarini nisbatan kamroq darajada sezadi. 

Aholi  yoki  keng  iste’molchilar  qatlamiga  iqtisodiy  tsikl  turlicha  ta’sir 

ko’rsatadi.  Tanazzul  davri  boshlanganda,  doimiy  daromad  oluvchi  iste’molchilar 

oila byudjetini qisqartirishlariga to’g’ri  keladi, maishiy texnika va avtomashina kabi 

uzoq  muddat  foydalaniladigan  tovarlarni  xarid  qilishni  to’xtatadi.  Har  qanday 

sharoitda  ham  oila  a’zolari  eb-ichishi  va  kiyinishi  zarurligi  tufayli,  oziq-ovqat 

mahsulotlari  va  kiyim-kechaklar,  ya’ni  qisqa  muddatda  foydalanadigan  iste’mol 

tovarlarini  xarid  qilishni  to’xtatish  mumkin  emas.  Faqat,  bunday  tovarlarni  xarid 

qilish miqdori qandaydir darajada kamayishi mumkin. 

Investitsion tovarlar va uzoq muddat foydalaniladigan iste’mol tovarlari ishlab 

chiqaruvchi ko’pchilik sanoat tarmoqlari yuqori darajada  monopol  mavqega egaligi 

bilan farqlanadi va natijada bozorda nisbatan ko’p bo’lmagan yirik firmalar ma’lum 

davr  davomida  narxning  pasayishiga  qarshi  turishi,  talabning  kamayishi  sababli 

mahsulot  chiqarish  hajmini  cheklash  uchun  etarlicha  monopol  hukmronlikka  ega 

bo’lishi mumkin. Shu sababli talabning kamayishi birinchi navbatda ishlab chiqarish 

va bandlik darajasiga ta’sir ko’rsatadi. Bunga teskari bo’lgan holatni qisqa muddatli 

foydalaniladigan iste’mol tovarlari ishlab chiqaruvchi sanoat tarmoqlarida kuzatish 

mumkin. Bu tarmoqlarning ko’pchiligi o’zlarining raqobatga layoqatsizligi va ishlab 

chiqarish  markazlashuv  darajasining  pastligi  bilan  tavsiflanadi.  Shu  sababli  ular 

tsiklning  salbiy  oqibatlariga  qarshi  tura  olmasligi  mumkin  va  mahsulotlariga 

talabning  pasayishi  ishlab  chiqarish  darajasiga  qaraganda  narxlarda  ko’proq  aks 

etadi. 

Demak,  kapitalning  to’planishi  yuqori  darajada  bo’lgan  tarmoqlarda  ishlab 

chiqarish  hajmining  keskin  pasayishi  va  narxlarning  nisbatan  sekin  tushishi, 

to’planish  darajasi  past  bo’lgan  tarmoqlarda  narxlarning  sezilarli  tushishi  va 

mahsulot ishlab chiqarish hajmining nisbatan kam qisqarishi kuzatiladi.