3.
Inflyatsiya sabablari
Inflyatsiya XVIII asrning o’rtalarida muomalaga ta’minlanmagan juda ko’p
miqdorda pul chiqarishi natijasida pul tizimidagi inqiroz holat asosida yuzaga
chiqqan. Inflyatsiya (lotincha «inflation» so’zidan olingan va shishish, ko’pchish,
ko’tarilish ma’nosini anglatadi) o’z mohiyagiga asosan pulning kadrsizlanishi, tovar
va xizmatlarga bo’lgan baholarning muntazam ravishda oshib borishi jarayonini
anglatadi. Shuni ta’kddlash lozimki, rivojlangan mamlakatlar tajribasi inflyatsiya
nisbatan me’yor darajasidagi pul massasi holatida ham yuzaga chiqishi mumkin.
Hozirgi
zamon inflyatsiyasi nafaqat tovarlar va
xizmatlarga
bo’lgan
baholarni muntazam o’sishi natijasida pulning sotib olish qobiliyatini pasayishi
bilan bir qatorda ishlab chikarish jarayonidagi nomutanosiblik, pul muomalasi,
moliya xamda kredit sohasidagi
salbiy omillar Bilan tasniflanadi.
Inflyatsiyaning yuzaga chiqishining asosiy sabablari bo’lib, iqtisodiyot tarmoklari,
jamg’arma va iste’mol, talab va taklif, daalat daromadlari va xarajatlari,
xo’jaliklarning pul massasi va unga bo’lgan talabi o’rtasidagi mutanosiblik hamda
markaziy bankning kredit ekspansiyasi hisoblanadi. Ushbu ta’kidlab o’tgan omillar
o’z mohiyatiga asosan inflyatsiyaga, uning darajasiga turlicha ta’sir etishi mumkin.
Xalqaro amaliyotda ikgisodchi olimlar inflyatsiyaning yuzaga chiqadigan
omillar asosan ikki guruxga: ichki va tashqi omillarga ajratadilar.
1.
Ichki omillarni mohiyagiga asosan pullik (monetar) va pulsiz omillarga
ajratish mumkin. Pullik omillarga davlat moliyasining inqirozi, byudjetning
taqchilligini mavjudligi. davlat qarzdorligini ortishi, pul emissiyasi, kredit
dastaklarining aylanishini ko’payishi, pul aylanmasining tezligi va boshqalar kiradi.
Pulsiz omillarga milliy ikgisodiyog tarmoklari o’rtasidagi nomutanosiblik,
tarmoqlar iqtisodiy rivojlanishdagi bir maromsiz daraja, ishlab chiqarish va xizmat
ko’rsatish
sohalarida
monopoliyaning
(oligopoliya)
mavjudligi,
narx
shakllantirishdagi davlat monopoliyasi, markaziy bankning kredit ekspansiya va
boshqa omillarni kiritish mumkin;
2.
Tashqi omillar o’z mohiyatiga asosan biron anik davlat rivojlanishiga ta’sir
etadigan dunyoda amalga oshayotgan jarayonlarni aks ettiradi. Ushbu omillarga
dune mamlakatlarida yuzaga chiqadigan soha inqirozlari hisoblanadigan xom-
ashyo, ensrgtetika, neft, valyuta inkirozlarni kiritish mumkin. Ushbu omillardan
tashkari biron-bir davlatning boshka davlatlarga nisbatan olib boradigan davlat
miqyosidagi valyuta siyosatini, yashirin holatda valyuta, oltinni eksportini amalga
oshirilishini ham kiritish mumkin. Biz quyidagi chizmada inflyatsiyani yuzaga
chiqish shakllarini taxlil etamiz. Ushbu chizma tahlilidan ko’rinib turibdiki,
ipflyatsiya asosan uch yo’nalishda yuzaga chikadi. Birinchi yo’nalishda
maxsulotlar, ishlar va ko’rsatiladigan xizmatlarga bo’lgan narxlarni asossiz ravishda
o’sib ketishi tufayli pul qadrsizlana bopshaydi. Buning natijasida milliy
valyutaning xarid kilish kobiliyagi tushib ketadi. Ikkinchi yo’nalishda, xorijiy
valyutalarga nisbatan milliy valyutaning kursi pasayib ketadi. Buning natijasida
xo’jalik yurituvchi sub’ektlar va mamlakat aholisi erkin muomaladagi xorijiy
valyutalari (AQSh dollari, evro, shveytsariya franki va boshqalarni) jamg’ara
boshlaydi. Uchinchi yo’nalishda oltinga bo’lgan milliy pul birligida ifodalangan
narx ko’tarilib ketadi. Buning natijasida mamlakat aholisi o’rtasida oltinning
to’planib kolishi amalga oshadi.
Odatda inflyatsiyani ikki xilga talab inflyatsiyasi va taklif inflyatsiyasiga
ajratiladi. Talab inflyatsiyasi - bu iqtisodiyotda talab keskin oshib ketishi va uni
ishlab chiqarishning real hajmi bilan qondirish mumkin bo’lmay qolgan sharoitlarda
kelib chiqadi. Ya’ni, to’liq bandlilikka yaqin sharoitda iqtisodiyotning ishlab
chiqarish imkoniyatlari o’sib borayotgan yalpi talabni qondirolmaydi. Ortiqcha talab
esa real tovarlar narxining ko’payishiga iqtisodiy bosim beradi va talab inflyatsiyasi
kelib chiqadi. Yoki, oddiy so’zlar bilan aytganda, «xaddan ziyod pullar haddan kam
tovarlarni ovlaydi». Talab inflyatsiyasini keltirib chiqaruvchi asosiy sabablar
aholining ish bilan to’liq bandligi va ish haqining oshib borishi hisoblanadi. Demak,
inflyatsiya talab, taklif, ish bilan bandlik, narx, ishlab chiqarish sur’atlari kabi
ko’pgina omillarga bog’liq.
Iqtisod pasayish holatida bo’lganda mamlakatda jami talab oshsa, ishlab
chiqarish hajmi ko’payadi, ishsizlik kamayadi, narx darajasi esa deyarli o’zgarmaydi
yoki kam miqdorda o’zgaradi. Narx o’zgarmasligining sababi shundaki katta
hajmdagi bo’sh turgan mehnat va xom ashyo resurlarini shu o’zgarmas narxda ishga
tushirish mumkin bo’ladi. Chunki, ishsiz yurgan kishi ish haqini oshirishni talab
qilmaydi, uning uchun ishga yollanishning o’zi kifoya hamda qo’shimcha stanok
sotib olishga hojat yo’q.
Bundan tashqari, narx ishchi kuchini to’la ish bilan bandligiga erishishdan oldin
ham oshishi mumkin. Ya’ni, ba’zi sanoat korxonalarida bo’sh turgan resurs va
zahiralarni ishlab chiqarishga ertaroq to’liq jalb qilinadi, natijada ular talabning
o’sishiga mos ishlab chiqarishga, taklifga erisha olmaydi. Talab, taklifdan ko’payib
ketadi, natijada narx yana osha boshlaydi.
R
0
– o’tgan yilning (bazis) narxlar indeksi.
