Фалсафий тафаккур эволюцияси. Қадимги давр, ўрта асрлар, уйғониш даври фалсафаси

Ўрта асрлар Шарқ ва Ғарб фалсафаси вужудга келиши ва ривожланишининг умумий белгилари::

• Дин Ғарбда ҳам, Шарқда ҳам феодал
• жамиятнинг ҳукмрон мафкураси ҳисобланган

• Муқаддас китоб ақидалари фалсафий мулоҳазаларнинг
• таянч нуқтасига айланган. Билим эмас,
• балки эътиқод, фан эмас, балки дин афзал кўрилган

• Теоцентризм, яъни Худога, унинг моҳиятига дунёнинг биринчи
• сабаби ва биринчи асоси сифатида ёндашиш ўрта
• асрлар фалсафасига хос хусусиятдир

• Буддизм фалсафаси асосий эътиборни борлиқнинг ўткинчилиги ва йўқликнинг ҳақиқийлиги, жоннинг боқийлиги ва абадий маънавий дунёни англаб етиш йўлида ўзликни камолотга етказиш орқали унинг ўз шакл-шамойилини ўзгартириши муаммоларини ўрганишга қаратган.
• Конфуцийчилик феодал тузумни оқлаш учун буддизм ва даосизмнинг идеалистик ва даосизм ғяларини ўзлаштирган: одамлар ўзларининг «ёмон» ниятларини жиловлаб, тақдирга бўйсунишлари лозим. Ҳокимиятга бўйсуниш, уни ардоқлаш ва ҳурмат қилишни талаб этувчи «Осмон қонуни» ҳақидаги таълимот конфуцийчиликда энг муҳим таълимотга айланган.
• Европа феодализми шароитида христиан дини ҳукмронлик қилган. У ўзининг одамлар ақли ва қалбини назорат қилиш марказлаштирилган тизимини кўп сонли тарқоқ феодал давлатларга қарши қўйган.

• Ўрта асрлар Европасида фалсафий тафаккурнинг
• ривожланиш хусусиятлари

• Ғарб ва Шарқ фалсафий тафаккури XVI асргача ҳар бири ўз йўлида ривожланган: араб Шарқида ва
• Испаниянинг араблар истило қилган қисмида фалсафага диннинг таъсири Европа ва Шарқий
• Осиёдагидан камроқ бўлган. Бу даврда араб фани ривожланишда Европа фанидан анча илдамлаб кетган

• Европа фалсафасида материализм ўрта асрларда Шарқдагидек
• кенг тарқалмаган ва маданиятга кучли таъсир кўрсатмаган.

• Илк ўрта асрларда фалсафий тафаккур ривожланишининг
• асосий шакллари апологетика ва патристика бўлган

• Апологетика ортидан «черков оталари»нинг фалсафий таълимоти – патристика (лот. pater – ота)
• пайдо бўлган. Патристиканинг энг ёрқин вакили Гиппон (Шимолий Африка)даги
• епископ Авлиё Августин (354-430)дир. У ўрта асрлар фалсафасига, шунингдек фалсафий
• ижоднинг кейинги даврлардаги кўпгина вакилларига кучли таъсир кўрсатган.

• Схоластика (юнон. schole – мактаб) – мактаб таълимида ҳукмронлик қилган
• ва илоҳиётга тўла боғлиқ бўлган ўрта асрлар христиан фалсафаси.
• XI асрда схоластик фалсафа доирасида номинализм ва
• реализм ўртасида кураш авж олган

• Ўрта асрлар Европасида фалсафий тафаккурнинг
• ривожланиш хусусиятлари

• Номиналистлар «универсалиялар нарсалардан
• кейин вужудга келган номлардир»,
• деган фикрни илгари сурганлар. Айрим нарсалар, масалан,
• одамлар, уйларгина реалдир, «умуман инсон» ёки «умуман уй»
• эса фақат сўзлар ёки номлар бўлиб, уларнинг ёрдамида
• одамлар айрим предметларни умумлаштирадилар.

• Реализм умумийликка нарсадан олдин пайдо
• бўлувчи идеаллик сифатида
• ёндашган, яъни амалда умумий ва якканинг алоқаси
• тўғрисидаги идеалистик концепцияни ишлаб чиққан бўлса,
• номинализм бу муаммони материалистик йўл билан
• ечишнинг ўзига хос тимсоли бўлган.

• Авлиё Августин (354-430)

• Августин «ҳақиқий фалсафа ва ҳақиқий дин»ни
• бир деб ҳисоблаган. Христианлик асосларини
• у Платон фалсафасидан топишга ҳаракат қилган.
• Унинг фикрича, Платон ғоялари – «бу ижодкор
• ижодга киришиш олдидан юритган мулоҳазалар»дир.

• Худо дунёни йўқликдан яратган.
• Инсон паноҳ топишининг
• асосий йўли унинг христиан
• черковига мансублигидир.

• Августин инсон фаолиятининг икки қарама-қарши
• турини таҳлил қилади: биринчи – «дунёвий шаҳар»,
• яъни «Худога нисбатан нафрат даражасига
• кўтарилган ўз-ўзига бўлган муҳаббатга» асосланган
• давлатчилик; иккинчи – «ўз-ўзига нисбатан
• нафрат даражасига кўтарилган Худога бўлган
• муҳаббат»га асосланган «илоҳий шаҳар».

• Асосий асарлари:
• «Илоҳий шаҳар»,
• «Инсоний шаҳар»,
• «Тавба»

• Августин шахс
• ва кишилик тарихи динамикаси
• муаммоларини ечишга ҳаракат қилади.

• Августин шахс эркинлиги
• муаммосини илгари суради

• Августин инсон субъектив тарзда
• эркин ҳаракат қилади, лекин унинг
• барча ҳаракатларини у орқали
• Худо бажаради, деб ҳисоблаган.

• Худонинг борлиғини инсоннинг
• ўзлигидан, инсон тафаккурининг ўз-ўзи учун
• ишончлилигидан келтириб чиқариш
• мумкин. Августин шахс учун ўзликнинг
• ролини кўрсатиб берди.

• Антик файласуфларда «тарихийлик»
• Тушунчаси мавжуд бўлмаган: юнонлар
• дунёни эстетик жиҳатдан, мукаммал коинот
• сифатида идрок этганлар. Августин
• эса ўтмиш – ҳозирги давр –
• келажакнинг ўзаро алоқасини
• фалсафий жиҳатдан англаб
• етишга ҳаракат қилган.