«fаlsаfа» modulidan oʼquv-uslubiy mаjmuа

4-mavzu. Borliq falsafasi (Ontologiya). Falsafiy antropologiya
(Inson falsafasi)
Reja:
1.Borliq tushunchasining tahlili. Falsafa tarixida borliq muammosi.
2.Borliq shakllarining tasnifi: tabiat borligʼi va maʼnaviy borliq, ijtimoiy borliq va inson borligʼi.
3.Olamning paydo boʼlishi va evolyutsiyasi. Inʼikos nazariyasi va uning darajalari, shakllari.
4.Makon va vaqt - borliqning fundamental shakllari.


Borliq falsafa predmeti sifatida. Biz dunyo, materiya tuzilishi, makon, vaqt, harakat, hayot, ong va shu kabilar haqida tasavvur hosil qilish uchun asosan fizika, astronomiya va biologiya kabi tabiatshunoslik fanlariga murojaat etamiz. Lekin bu falsafada borliq muammolari oʼrganilmaydi, degan maʼnoni anglatmaydi.
Bugungi kunda olimlar notirik, tirik dunyo va ijtimoiy dunyo nima, degan savollarga javob topishda jiddiy yutuqlarga erishganlar. Ular dunyo haqida oʼtgan asrlarda yashagan oʼz hamkasblariga qaraganda toʼlaroq va teranroq tasavvurga egadirlar. Аmmo, dunyoning mohiyati haqidagi koʼpgina muhim savollarga hozir ham aniq va uzil-kesil javoblar mavjud emas. Masalan, nafaqat makon yoki vaqt tushunchalariga, balki nisbatan soddaroq hodisa boʼlmish gravitattsiya tushunchasiga ham dunyoda biron-bir fizik bugungi kunda ham aniq (ayni paytda tajribada tasdiqlanadigan) taʼrif bera olmaydi.
Shu sababli insonning dunyo haqidagi qarashlarida muhim rol oʼynaydigan, biroq ilmiy yechimini topmagan muammolarni falsafiy anglab etishga kuchli ehtiyoj doimo mavjud boʼlgan va hozir ham saqlanib qolmoqda. Bu muammolarning aksariyati haqli ravishda «boqiy» muammolar deb ataladi, chunki ular predmeti mos kelsa ham bilish metodlari va vositalari har xil boʼlgan fan va falsafa eʼtiborini oʼziga jalb qilmoqda. Shuni taʼkidlash lozimki, fizika va boshqa muayyan fanlarga joiz boʼlmagan narsalar falsafa uchun joizdir. Аniq dalillarga tayanadigan va ularga muvofiq qarashlar birligiga erishishga harakat qiladigan tabiatshunoslikdan farqli oʼlaroq, falsafa yakdillikka intilmaydi va ayni bir muammolar boʼyicha baʼzan qarama-qarshi, bir-birini istisno etuvchi javoblar beradi. Shu tariqa u dunyoqarashni kengaytiradi, eski muammolarning odatdagi talqinini oʼzgartiradi, aniq fanlarning metodlari bilan amalga tatbiq etiladigan yangi yechimlar ustida ijodiy izlanishga daʼvat etadi.
Shu tariqa falsafa evristik va metodologik rolni bajarar ekan, ayni vaqtda oʼzi ham tabiatshunoslik oluvchi ishonchli natijalarga muhtoj boʼladi va ulardan yangi nazariyalar tuzish uchun asos sifatida foydalanadi. Shu sababli biz borliqning asosiy shakllari va fundamental asoslarini falsafa nuqtai nazaridan oʼrganar ekanmiz, albatta yo ishonchliligi shubha uygʼotmaydigan, yo borliqni yaxshiroq tushuntirgani uchun qabul qilinadigan tabiiy-ilmiy material va daliliy maʼlumotlarga tayanamiz.