«fаlsаfа» modulidan oʼquv-uslubiy mаjmuа

Dunyoviy aql uch bosqichni bosib oʼtadi:
1. Oʼz-oʼzini anglovchi mutlaq gʼoyaning oʼz xususiy qobigʼida boʼlish bosqichi; tafakkur jarayonida, yaʼni bu holatda gʼoya dialektika kategoriyalari va qonunlari tizimida oʼz mazmunini, mohiyatini namoyon qiladi. Bu bosqich Gegel falsafasining mantiq bosqichidir;
2. Gʼoyaning oʼzidan «begonalashuvi» yaʼni tabiat hodisalari shaklida namoyon boʼlish bosqichi, yaʼni bu bosqichda tabiatning oʼzi rivojlanmaydi, faqat kategoriyalar sifatida rivojlanadi. Bu bosqich Gegelda tabiat falsafa bosqichidir;
3. Gʼoyaning tafakkurda va insoniyat tarixida rivojlanish bosqichi. Bu bosqich Gegel falsafasida ruh falsafasi bosqichidir. Mana shu yakuniy bosqichda mutlaq gʼoya oʼziga qaytadi va oʼzining inson ongi va oʼz-oʼzini anglash shaklida oʼz mohiyatiga qaytadi.
Rivojlanish gʼoyasi Gegel falsafasini qamrab olgan. Uning taʼkidlashicha, rivojlanish tor doira ichida emas, doimiy, quyidan yuqoriga qarab boradi. Mana shu jarayonda miqdor oʼzgarishlarining tub sifat oʼzgarishlariga oʼtishi yuz beradi. Rivojlanishning manbai esa har qanday oʼz-oʼzidan harakatning sababi boʼlgan qarama-qarshilikdir. Gegel falsafasida borliq dialektik oʼtishlar zanjiri sifatida bayon qilingan.
Gegel fikricha, tarix Dunyoviy ruhning yoki mutlaq gʼoyaning rivoji sifatida namoyon boʼladi. Umuman tarix bu mohiyatan fikrning, aqlning oʼz-oʼzidan rivoji tarixidir. Gegel taʼlimoticha, aql tarixda shunday namoyon boʼladiki, unda har bir xalq ruh oʼz-oʼzini anglab, tobora yuqorilab borishiga oʼz hissasini qoʼshish huquqini oladi. Lekin bu jarayon qandaydir tartibsiz (xaotik) amalga oshmaydi. Gegel umumjahon tarixini toʼrt bosqichga boʼladi:
1. Sharq dunyosi; 2. Yunon dunyosi; 3. Rumo dunyosi; 4. German dunyosi:
Insoniyat tarixini mana shunday bosqichlarga boʼlib, ularga baho berishda Gegel ochiqdan-ochiq irqchilik ruhidagi taʼlimotga yuz tutadi. Uningcha, Sharq xalqlarida erkinlik boʼlgan, faqat yagona zoʼravon hukmronning erkinligi tan olingan. Shuning uchun bu xalqlardagi erkinlik — bir tomondan hukmronning zulmi, hirslarning keng quloch yoyishi, ikkinchi tomondan koʼr-koʼrona, soʼzsiz boʼysunish xalq ruhiga xos boʼlgan bir xususiyat boʼlgan. U yunon-rumo dunyosida esa, erkinlik boʼlgan, lekin ular juda cheklangan, faqat ayrim kishilar uchun amal qilgan.