1. Qanday muammolar falsafiy muammolar deb ataladi? Mifologik dunyoqarashning o’ziga xos jihatlarini ayting

1.Qanday muammolar falsafiy muammolar deb ataladi?

2.Mifologik dunyoqarashning o’ziga xos jihatlarini ayting.

3.Dinning asosiy funksiyalari qaysilar?

4.Falsafiy dunyoqarashning mifologik va diniy dunyoqarashdan asosiy farqi nimada?

5.Falsafa nimani o’rgatadi?

6.Falsafa va fanning o’zaro nisbati qanday?

7.Dunyoqarashning asosiy tarixiy shakllarini tariflang.

8.Falsafa tarixini o’rganish qanday maqsadni ko’zlaydi?

9.Nima uchun falsafa tarixida fikrlar rang-barangligi meyor hisoblanadi?

10.Ayrim insonning yaxlit falsafiy dunyoqarashi falsafiy plyuralizm asosida qanday shakllanadi?

11.Falsafa tarixida «falsafaning asosiy masalasi»ga tarif berish qanday amalga oshirilgan?

12.Hozirgi dunyoda falsafa qanday vazifalarni hal qilmoqda?

1 Falsafiy muammolarning o‘ziga xos xususiyati, uning ikki tomonlama tabiatga egaligidadir. Bir tomondan, har bir tarixiy vaqt oralig‘ida ular mazkur davrning o‘ziga xos jihatlari bilan bog‘liq holda muayyan - tarixiy shaklga ega bo‘ladi. Masalan, G‘arbiy yevropa o‘rta asr madaniyatida hukmronlik qilgan din va diniy institutlar ilohiyotga doir muammolarga bo‘ysunadigan falsafiy muammolarni belgiladi. XVII-XVIII asrlarda yevropa fanida mexanikaning birinchi o‘ringa chikishi falsafiy muammolarga mexanik nuqtai nazardan qarashni keltirib chiqarib, o‘sha davr falsafasining shunga mos tarzda shakllanishiga sabab bo‘lgan edi. Yoki ilk islom falsafasidagi (masalan, iroda erkinligi haqidagi jabariylar va qadariylar o‘rtasidagi) bahs haqida gapirish mumkinki, bu xalifalar hokimiyatining qo‘llab-quvvatlash yoki unga qarama-qarshi turish kabi siyosiy jarayonlarga borib taqalar edi.

Boshqa tomondan, falsafiy muammolar borliqning asosiy masalalariga taalluqli bo‘lganligidan ular «abadiy» muammolar deb ataladigan tub masalalariga mansubdir. Falsafiy muammolarning «abadiy»ligi, ularni hal qilib bo‘lmasligi va ularni hal qilish befoydaligini anglatmaydi. U barcha davr va barcha avlodlar uchun muammoni uzil-kesil hal qilib bo‘lmasligini bildiradi. Har bir tarixiy davr, insonlarning har bir yangi avlodi uchun bu muammolar qaytadan tug‘iladi. Masalan, haqiqiy bilimga erishish muammosi yoki qadriyatlar muammosini olaylik. Ular turli tarixiy davrlarda mazkur davrning o‘ziga xos ijtimoiy jarayonlariga bog‘liq holda har xil mazmun bilan to‘ldirilgan. Ular insonning dunyoga bo‘lgan asosiy (bilishga va qadriyatlarga doir) munosabatlariga taalluqli bo‘lib, hamisha zaruriy ravishda bashariyat oldida yangi ko‘rinishda albatta paydo bo‘ladi. Bilish va taraqqiyot tabiatining cheksizligi tufayli insoniyat hamisha haqiqatga erishishga oshiqadi, yangi orzularni ro‘yobga chiqarish va qidirish yo‘llarini takomillashtirishga intiladi, hamisha eski va yangi qadriyatlar to‘g‘risidagi savollarga duch keladi. Agar XIX asr nemis faylasufi ye.Dyuring aytganidek, shunday lahza yetib kelsaki, unda bashariyat o‘zini hamma narsani biladigan va endi bilmaydigan narsasi qolmagan hamda «oxirgi mutlaq haqiqat» erishdim deb hisoblasa, unda u ma'naviy mukammallikka intilmay qo‘yadi va yangi orzularni qidirishni behuda mashg‘ulot deb biladi va ehtimolki, bu bilan bashariyatning ma'naviy o‘limi yaqinlashgadi.

2. Mifologik dunyoqarash -turli xalqlarning dunyoning kelib chiqishi, tabiat hodisalari, fantastik mavjudotlar, xudolar va qahramonlarning ishlari haqidagi tasavvurini ifodalovchi muayyan tarzda tizimga solingan dunyoqarashdir. («Mif» tushunchasi yunoncha mythos so„zidan kelib chiqqan bo„lib, afsona, rivoyat degan manoni anglatadi). Mifda bilimlar, diniy e‟tiqodlar, manaviy madaniyatning turli elementlari, sanat, ijtimoiy hayot kurtaklari birlashgan bo„lib, shu tariqa ibtidoiy odamlar dunyoqarashi muayyan darajada tartibga kelgan, ularning dunyo haqidagi qarashlari esa qisman tizimga solingan. Mazkur tizimga solishning muhim shakllari epos, ertaklar, afsonalar, rivoyatlar bo„lib, miflar avvalo ular orqali ifodalanadi. Shu tariqa to„plangan bilimlar va tajriba keyingi avlodlarga o„tishi ham taminlanadi.

Mifologik dunyoqarashning o„ziga xos xususiyati shundaki, bu oddiy rivoyat emas, balki og„zaki «muqaddas» matnning arxaik ongdagi voqea-hodisalarga, insonga va u yashayotgan dunyoga tasir ko„rsatuvchi muayyan borliq sifatidagi inikosidir. Mifologik dunyoqarashda hamma narsa bir, yaxlit, ajralmasdir; tabiat narsalari va hodisalari inson bilan ayni bir qonunlarga mMifologik dunyoqarash -turli xalqlarning dunyoning kelib chiqishi, tabiat hodisalari, fantastik mavjudotlar, xudolar va qahramonlarning ishlari haqidagi tasavvurini ifodalovchi muayyan tarzda tizimga solingan dunyoqarashdir. («Mif» tushunchasi yunoncha mythos so„zidan kelib chiqqan bo„lib, afsona, rivoyat degan manoni anglatadi). Mifda bilimlar, diniy e‟tiqodlar, manaviy madaniyatning turli elementlari, sanat, ijtimoiy hayot kurtaklari birlashgan bo„lib, shu tariqa ibtidoiy odamlar dunyoqarashi muayyan darajada tartibga kelgan, ularning dunyo haqidagi qarashlari esa qisman tizimga solingan. Mazkur tizimga solishning muhim shakllari epos, ertaklar, afsonalar, rivoyatlar bo„lib, miflar avvalo ular orqali ifodalanadi. Shu tariqa to„plangan bilimlar va tajriba keyingi avlodlarga o„tishi ham taminlanadi.

Mifologik dunyoqarashning o„ziga xos xususiyati shundaki, bu oddiy rivoyat emas, balki og„zaki «muqaddas» matnning arxaik ongdagi voqea-hodisalarga, insonga va u yashayotgan dunyoga tasir ko„rsatuvchi muayyan borliq sifatidagi inikosidir. Mifologik dunyoqarashda hamma narsa bir, yaxlit, ajralmasdir; tabiat narsalari va hodisalari inson bilan ayni bir qonunlarga muvofiq yashaydi, inson bilan bir xil sezgilar, istaklar, mayllarga ega bo„ladi.

―Dinshunoslik‖ fanining asosiy funksiyalari quyidagilardan iborat:

- dinning jamiyatga ijtimoiy, ma’naviy, ruhiy ta’siri haqida bilimlar berish;

- ibtidoiy diniy tasavvurlar, milliy va jahon dinlari ta’limotlari haqida ma’lumot berish;

- dinning mohiyati va uning kishilik jamiyati taraqqiѐtidagi turli tarixiy bosqichlarda tutgan mavqei haqida tushuncha berish;

- jamiyatni ma’naviy jihatdan kamol toptirishda diniy qadriyatlarning ahamiyatini ѐritish;

- dunѐviy davlat va dinning o’zaro munosabatlarini ѐritib berish;

- diniy aqidaparastlik, ekstremizm va fanatizm kabi salbiy illatlar mohiyatini ѐritish va ularga qarshi g’oyaviy immunitetni shakllantirish;

- O’zbekiston Respublikasida dinga nisbatan munosabatning tubdan o’zgarganligi, xususan, islom dini qadriyatlarini tiklash yo’lida qilinaѐtgan ishlar haqida keng tasavvur hosil qilish.

Dinning vazifalari uning alohida shaxs va jamiyatga ta’siri va tabiatidan kelib chiqadi. Dinning vazifasi ѐshlarga shaxs, oila, jamiyat haѐtiga kirib borishi, madaniyat va ma’naviyatni boyitishga qo’shgan hissasini ko’rsatib berishdir.

Dinning ijtimoiy vazifalari haqidagi ta’limotni funktsionizm rivojlantiradi. Funktsionizm jamiyatga ijtimoiy tizim sifatida qaraydi. Unda jamiyatdagi har bir element muayyan funktsiyani bajaradi. Dinning jamiyatda bajaradigan ijtimoiy, ma’naviy, ruhiy vazifalari quyidagilardan iboratdir:

Birinchidan, har bir din o’z e’tiqod qiluvchilari uchun to’ldiruvchilik, tasalli beruvchilik – kompensatorlik vazifasini bajaradi. Masalan, insonda doimiy ehtiѐj hosil qilish hodisasini olaylik. Inson o’z haѐti, turmush tarzi, tabiat va jamiyat bilan bo’lgan munosabatlari jaraѐnida haѐtiy maqsadlariga erishishi ilojsiz bo’lib ko’ringanida, unda qandaydir ma’naviy-ruhiy ehtiѐjga zaruriyat sezadi. Bu diniy ehtiѐj bo’lib, u ma’naviy-ruhiy ehtiѐjni qondiruvchi, tasalli beruvchilik vazifasini bajargan va bajarmoqda.

Masalan, buddaviylik dini rohiblikni targ’ib qiladi, xristianlikda esa, har bir xristian Iso masihning qaytishiga umid qilib, sabr-bardosh bilan haѐt kechiradi. Islom dinida har bir musulmon dunѐda erishmagan moddiy ѐki ruhiy orzu-istaklariga oxiratda erishishga ishongan holda yashaydilar.

Ikkinchidan, din o’z ta’limot tizimini vujudga keltirgach, o’ziga e’tiqod qiluvchilar jamoasini, shu ta’limot doirasida saqlashga harakat qilgan va hozir ham shunday. Bu dinning birlashtiruvchilik – integratorlik vazifasi deb ataladi. Din doimo ijtimoiy, etnik, ijtimoiy va ma’naviy haѐtda uzviylik, muntazamlilikni ta’minlash maqsadida u xalqlarning ijtimoiy haѐtiga, axloqiy munosabatlariga, adabiѐti va san’atiga bog’langan. Masalan, yahudiylikda mazkur din vakillari bir mafkura atrofida bir millat va yagona maslak egalari bo’lib, yagona xudo Yahvening sevimli bandalari ekanligi uqtiriladi.

Xristianlikda diniy me’moriy, tasviriy, musiqa san’atidan foydalanib ikona chizuvchilar maktablari faoliyat olib boradi.
3.Dunyoqarash, avvalo insoniy munosabatlar ifodasidir. Shu nuqtai nazardan, u insonning borliqqa munosabatida, dastlab uning bahosi tarzida ko’zga tashlanadi.  Bu  —falsafiy  dunyoqarashning  baholash  vazifasini  anglatadi.  Ya’ni,  inson,  o’z  ehtiyoj manfaatlaridan kelib  chiqib,  narsa-hodisalarni: yaxshi-yomon, foydali-zararli,  savob- gunoh oriyat-benomuslik  kabi  qarama- qarshi mezonlarga ajratadi.  Inson  narsa hodisalarga baho  berar  ekan,  buning  zamirida  uning  ijtimoiy  hayoti,  ya’ni  ongli  munosabatlari 
yotadi.  Bunda  inson  yoki  jamiyat  munosabatlari  dunyoqarashning  o’zi  tayanadigan  omillarga  (ideallariga) moslashtiriladi. Orzuhavaslarga erishishning usullari, vositalari, amaliy yo’nalishlari belgilanadi.  Dunyoqarash inson faoliyatini axloqiy me’yor, diniy qadriyat,  xuquqiy  hujjat va siyosiy mexanizmlar kabi usulvositalar  orqali  boshqarish  vazifasini  ham  ado  etadi.  Bunda  falsafiy  dunyoqarashning  o’zicha  nisbatan mustaqil  bo’lgan  har  bir  yo’nalishi  o’ziga  xos  boshqarish  usuliga  ega  bo’ladi.  Masalan,  insonni  ezgulikka 
yo’naltirish uchun axloq uning aql-zakovatiga; din - iymon-e’tiqodiga; huquq qonunlarga,  jazo idoralariga; siyosat davlat funktsiyalariga tayanadi va o’ziga xos ta’sir  yo’nalishlariga ega bo’ladi.  
Falsafiy  dunyoqarashning  inson  faoliyatini  nazorat  qilish  vazifasi  ham  bor.  Bunda  dunyoqarashning jamoatchilik fikri tarzidagi ko’rinishi nazarda tutiladi. Masalan, o’zbek  xalqining tarixiy rivojlanishi va ma’naviy  hayot tarzida mahalla ijtimoiy nazoratning  muhim instituti tarzida faoliyat ko’rsatgan.  
Darhaqiqat,  o’zbek  mahallalarida  bag’rikenglik,  o’zaro  mehr oqibat,  hamdardlik  kabi   noyob  fazilatlar  kamol topadi. Shuning uchun ham Islom Karimov uni «O’zini o’zi boshqarish maktabi... demokratiya darsxonasi», deb ta’riflaydi
5. «Falsafa nimani o„rganadi?», degan savolni berishimiz mumkin. Insonda bilishga qiziqish uyg„otadigan, mifologiya, din yoki fan javoblaridan qoniqmagan insonning o„ziga ma‟lum bilimlar va tajribaga, muayyan e‟tiqod, ishonch va intuitsiyaga tayangan holda oqilona asoslangan javoblar berishga harakat qiladigan, savollar tug„diradigan har qanday obektiv va subektiv borliq falsafaning predmeti hisoblanadi. Boshqacha aytganda, inson o„z qiziqishi obekti haqida muayyan tasavvur hosil qilish maqsadida savol berishga asos bo„lishi mumkin bo„lgan hamma narsa falsafaning predmetidir. Shu munosabat bilan u yoki bu odamning falsafiy qarashlari haqida va hatto uning falsafasi to„g„risida so„z yuritish mutlaqo o„rinli bo„ladi va bunga biz kundalik hayotda tez-tez duch kelamiz.

Biroq ayni holda bizni fan sifatidagi, ayrim insonning emas, balki butun jamiyatning rivojlanish mahsuliga aylangan ijtimoiy hodisa sifatidagi falsafa qiziqtiradi va ayni shu sababli yuqorida keltirilgan tarifda «inson» tushunchasi yig„ma manoda qo„llanilgan. Bu erda shuni takidlab o„tish lozimki, garchi falsafaning predmetiga biz umumiy nuqtai nazardan ancha keng tarif bergan bo„lsak-da, ayrim tarixiy davrlarda odatda u yoki bu sabablarga ko„ra muayyan masalalar doirasi falsafiy tadqiqotlarda birinchi o„ringa chiqadi. 

Falsafiy  dunyoqarashning  birlashtirish  (kommunikativ)  vazifasi  turli  dunyoqarash  yo’nalishlarini  milliy  va umuminsoniy  g’oyalar  atrofida  uyg’unlashtirishi  bilan  xarakterlanadi.  Turli  manfaatlar  bilan  bog’liq  bo’lgani bois  dunyoqarashlar  o’rtasida  muayyan  ziddiyatlar  ro’y  berishi  tabiiy.  Bunday  sharoitda  falsafiy  dunyoqarash ularni murosaga keltirishga xizmat qiladi.  Falsafiy  dunyoqarash,  o’z  mohiyatiga  ko’ra,  ijtimoiy-tarixiy  tajribani  umumlashtirish,  jamiyat  istiqbolini ko’rsatish imkoniyatiga ega bo’lganligi uchun ham xalqni muayyan g’oya atrofida birlashtiradi.  
Masalan,  tarixga  nazar  tashlaydigan  bo’lsak,  muayyan  davrlarda  falsafiy  dunyoqarashinson  tub  manfaatlari bilan  bog’liq  bo’lganligini,  millat  kelajagini  belgilaydigan  ozodlik  g’oyasi  atrofida  kishilarni  birlashtirganini 
ko’ramiz. Bu hol mo’g’ul bosqinchilariga qarshi kurash davrida yaqqol namoyon bo’lgan. Ushbu g’oya (ozodlik falsafasi)  dunyoqarashning  tarkibiy  qismi  sifatida  millatning turlitabaqalarini,  e’tiqodi,  iqtisodiy  ahvoli  va siyosiy mavqeidan qat’i nazar, birlashtirgan va umumiy kurashga safarbar qilgan.  

Har qanday dunyoqarash inson ehtiyojlaridan kelib chiqadi, uning manfaatlariga mos keladi. Shu bilan birga, bir tomondan,  dunyoqarash  o’zo’zidan,  ya’ni  stixiyali  ravishda  shakllanib  qolmaydi.  Aksincha,  u  turli  ta’limtarbiya  vositalarining  maqsadga  muvofiq  holdagi  faoliyati  natijasida  vujudga  keladi.  Ikkinchi  tomondan  esa, 

falsafiy dunyoqarash, umuminsoniy tamaddun (tsivilizatsiya) ta’siri o’laroq shakllangan  bo’lsa, muayyan inson,  ijtimoiy guruh yoki millatni tarbiyalashning turli imkoniyatlari va vositalarining mushtaraklashgan shaklidir.  
Binobarin,  falsafiy  dunyoqarashning  tarbiyaviy  vazifasini  yuqorida zikr  etilgan boshqa  vazifalarning  asosi sifatida qarash kerak. Bu kishilarda keng va teran fikrlash qobiliyatini vujudga keltirish asosida bag’rikenglik, murosa,  har  qanday  ziddiyatlarni  madaniy yo’lbilan  hal  qilish,  kelajakka  umid  va  ishonch  ruhini shakllantirishdan iborat.  

Falsafa fanining dunyoqarashni shakllantirish borasidagi vazifasi:  

birinchidan,  inson  qarashlarining  shakllanish  imkoniyatlari,  usul  va  vositalarini,  ularning  kundalik  ong darajasidan nazariy g’oyalar darajasiga ko’tarilish jarayonini, mifologikdunyoqarashdan farqlarini;  
ikkinchidan, milliy dunyoqarashni shakllantirishdagi turli fan yo’nalishlarining muayyan vazifalarini, ularning bir-biri bilan g’oyaviy hamkorlik qilish va uyg’unlashuv tamoyilini;  
uchinchidan, ilmiy dunyoqarashning  milliy va  umuminsoniy manfaatlarga  mos kelishini aniqlashda namoyon bo’ladi.  

6. Falsafa va fanning umumiy jihatlari shundaki, ular:

-avvalo aqlga tayanadi va oqilona bilimni yaratishga harakat qiladi;

-o„rganilayotgan obektlar va hodisalarning qonunlari va qonuniyatlarini aniqlashga qarab mo„ljal oladi;

-kategoriyalar apparatini (o„z tilini) yaratadi, o„zlari ilgari surgan qoidalarni asoslaydi, ularga dalil-isbot keltiradi va yaxlit tizimlarni yaratishga harakat qiladi.

Falsafa va fan o„rtasidagi farq shunda namoyon bo„ladiki:

falsafa doim u yoki bu faylasuf nomi bilan bog„lanadi, bunda uning g„oyalari, asarlari bo„lishi va ularga boshqa faylasuflar qo„shilishi yoki qo„shilmasligiga bog„liq bo„lmasligi mumkin. Fan esa, mohiyat etibori bilan, jamoa mehnati mahsulidir;

-falsafada (muayyan fanlardan farqli o„laroq) yagona til va yagona tizim mavjud emas. Bu erda fikrlar rang-barangligi meyor sanaladi. Fanda esa monizm hukm suradi, chunki hech bo„lmasa fanning u yoki bu muayyan sohasidagi asosiy tamoyillar, qonunlar va kategoriyalar tizimi (til)ga nisbatan yondashuvlar birligi albatta mavjud bo„ladi;

-falsafa ilmiy bilimlar va dalillardan keng foydalanadi, biroq uning uzil-kesil xulosalari ishonchli deb hisoblanishi mumkin emas, zero ular asosan faylasuflarning subektiv fikrlari va mulohazalariga asoslanadi. Fan esa mohiyat etibori bilan isbotlangan va sinashta bilimlar olishga harakat qiladi, bunda olingan bilimlarni tekshirish yoki rad etish imkoniyatining mavjudligi bu bilimlar haqiqiyligi va ilmiy jihatdan asosliligining muqarrar sharti hisoblanadi;

-falsafiy bilimlarni tajribada sinash mumkin emas (aks holda ular ilmiy bilimlarga aylanadi);

-falsafa aniq prognoz bera olmaydi, yani u ishonchli bilimlarni kelajakka tatbiq etishga qodir emas, zero unda bunday bilimlar yo„q. Ayrim faylasuf falsafiy qarashlarning muayyan tizimi yordamida faqat bashorat qilishi mumkin, lekin u olim kabi prognoz qilish yoki modellashtirishga qodir emas. Falsafani o‘rganayotgan har bir talaba ertami – kechmi «Men bevosita ish ko‘rayotgan fan sohasining falsafaga qanday munosabati bor?» Men shug‘ullanayotgan fan masalalarini yechishga falsafiy bilimlarning foydasi qanday? – degan savollarga duch keladi. Bizning davrimizda bilimning barcha sohalari bir – biridan juda uzoqlashib ketdi, fan esa bilimlar sohasining tobora differensiallashib borayotgan sohasiga aylandi.

Falsafa va fan ham bir – biridan xuddi fan va san’at, fan va mifologiya singari farq qiladi, degan tasavvur paydo bo‘lishi mumkin. Haqiqatan ham, falsafada ham mavhum, muayyan ma’noda, «abadiy» masalalar qo‘yilayapti va muhokama qilinayapti – ku. Bu masalalar bir butun olam haqidagi, hayotning ma’nosi, ong va bilishning tabiati, insonlarning hayoti va o‘zaro muloqoti haqidagi, burch, vijdon, yaxshilik haqidagi ahloqiy masalalar va shunga o‘xshash

masalalardir. Bu masalalar odamlarni hamma vaqt ham qiziqtirib kelgan, ular to‘g‘risidagi fikrlar esa ba’zan bir – biridan jiddiy farq qilgan. Har holda, bu masalalar turli tarixiy davrda, har bir jamiyatda va har bir madaniyatda turlicha muhokama qilinadi va ularga bir qiymatli bo‘lgan oxirgi javoblarni topish ham mumkin bo‘lmasa kerak.

Fan esa, falsafadan farqli o‘laroq, konkret muayyan masalalar bilan shug‘ullanadi, undagi savollarga yetarlicha aniq javoblar beradi. Masalan, biologiya tirik mavjudotlarni tasnif etadi va sinflarga bo‘ladi, ularning tarqalishi, hayot tarzi, hulq –atvorini o‘rganadi, turli organizmlar va ular oilalarining o‘zaro munosabatlarini, hayoti faoliyatlari mexanizmini, individual va tarixiy qonuniyatlarini aniqlaydi. Fundamental tibbiyot kasalliklarni tasnif qiladi va sinflarga bo‘ladi, ularning kelib chiqish sabablari va sharoitlari (etimologiya) va rivojlanish «mexanizmlari»ni (patogenez) aniqlaydi, ularni tashxis qilish usullarini ishlab chiqadi, kasalliklarning oldini olish yo‘llari va vositalarini topadi, organizmning normal hayot faoliyatini tiklash yo‘llarini qidiradi.

Shunga qaramasdan, faqat birinchi qarashdagina falsafa va fan (fundamental va amaliy fanlar) orasida umumiylik yo‘qdek tuyuladi. Olim tomonidan har qanday konkret muammoning yechilishi uning dunyoqarash va metodologik prinsiplari bilan shartlangan, bu dunyoqarash va metodologik ko‘rsatmalar hamma vaqt bevosita falsafa ta’sirida bo‘ladi. Masalan, fizik konkret obyektning harakati to‘g‘risidagi masalani yechar ekan, u umuman harakatning tabiati haqidagi tasavvurlarga tayanadi. Shifokor tana anatomiyasini o‘rganar ekan, uning tuzilishini umumlashtiradi. Ana shu umumiy belgilarni bilish shifokorning muolaja olib borishida bemor organizmidagi xastalik va buzilishlarni aniqlashga imkon beradi. Konkret ilmiy fandagi masalaning matematik yechimini topish ko‘pincha matematikni masalalarning umumiy metodlarini qay darajada bilishiga bog‘liq. Tilshunos biror milliy tilning o‘ziga xos xususiyatlarini o‘rganar ekan, tilning tabiati, uning odamlararo muomaladagi o‘rni haqidagi umumiy tasavvurlarga asoslanadi. Tabiiy – ilmiy, ijtimoiy, gumanitar yoki texnikaviy bilimlarning turli sohalaridek faoliyat ko‘rsatayotgan har qanday kishilarning ilmiy ijodiga nazar tashlab, bunday misollarni ko‘plab keltirish mumkin. Bunday misollar falsafaning nafaqat fanning asoslarida mavjud bo‘lmay, uning g‘oyalari, fikrlari va umumlashmalari ilmiy bilishning qon – qoniga organik ravishda singib ketishini ko‘rsatadi.

Fanning o‘zi nima, degan savolga javob berish uchun fanni ikki jihatdan qarash mumkin. Bir tomonidan, fan anchagina turli – tuman bilimlar va bu bilimlarni hosil qilish jarayonlari, ya’ni bilish jarayonlarining majmui deb ta’riflanadi. Ikkinchi tomondan, fan ijtimoiy institutdir, ya’ni jamiyat va madaniyat tarixiy taraqqiyotining konkret davrida shakllangan muayyan tashkilotdir. Fanni tashkil qilishning ijtimoiy muassasalari jamiyatda xilma – xildir, masalan, universitetlar, ilmiy – tadqiqot institutlari, fanlar akademiyalari, kafedralar, laboratoriyalar va h.k. Bu tashkilotlarda ishlovchi ilmiy jamoalar faqat bilimlar yaratibgina qolmay, turli shakldagi ilmiy muloqotlar (bahslar, anjumanlar, simpoziumlar)da qatnashadilar, ilmiy tadqiqotlari natijalarini chop ettiradilar (davriy nashrlar, monografiyalar, darsliklar), ma’ruzalar o‘qiydilar.

7. Dunyoqarashning tarixiy shakllari. Tarixan dunyoqarashning dastlabki shakllari mif va din, falsafa va fan bo„lib, bu hol insoniyat tadrijiy rivojlanishining umumiy mantiqi bilan mushtarakdir.

Mifologik dunyoqarash -turli xalqlarning dunyoning kelib chiqishi, tabiat hodisalari, fantastik mavjudotlar, xudolar va qahramonlarning ishlari haqidagi tasavvurini ifodalovchi muayyan tarzda tizimga solingan dunyoqarashdir. («Mif» tushunchasi yunoncha mythos so„zidan kelib chiqqan bo„lib, afsona, rivoyat degan manoni anglatadi). Mifda bilimlar, diniy e‟tiqodlar, manaviy madaniyatning turli elementlari, sanat, ijtimoiy hayot kurtaklari birlashgan bo„lib, shu tariqa ibtidoiy odamlar dunyoqarashi muayyan darajada tartibga kelgan, ularning dunyo haqidagi qarashlari esa qisman tizimga solingan. Mazkur tizimga solishning muhim shakllari epos, ertaklar, afsonalar, rivoyatlar bo„lib, miflar avvalo ular orqali ifodalanadi. Shu tariqa to„plangan bilimlar va tajriba keyingi avlodlarga o„tishi ham taminlanadi.

Mifologik dunyoqarashning o„ziga xos xususiyati shundaki, bu oddiy rivoyat emas, balki og„zaki «muqaddas» matnning arxaik ongdagi voqea-hodisalarga, insonga va u yashayotgan dunyoga tasir ko„rsatuvchi muayyan borliq sifatidagi inikosidir. Mifologik dunyoqarashda hamma narsa bir, yaxlit, ajralmasdir; tabiat narsalari va hodisalari inson bilan ayni bir qonunlarga masalalardir. Bu masalalar odamlarni hamma vaqt ham qiziqtirib kelgan, ular to‘g‘risidagi fikrlar esa ba’zan bir – biridan jiddiy farq qilgan. Har holda, bu masalalar turli tarixiy davrda, har bir jamiyatda va har bir madaniyatda turlicha muhokama qilinadi va ularga bir qiymatli bo‘lgan oxirgi javoblarni topish ham mumkin bo‘lmasa kerak.

7. Falsafa jamiyat hayotining deyarli barcha jabhalariga kuchli ta’sir ko’rsatgan holda, ayni vaqtda fan bilan doim yaqin aloqada ish ko’radi. U yoki bu fan qanday muayyan muammolarni hal qilishidan qat’iy nazar, ular bilan bog’liq jarayonlar va hodisalarga, ya’ni butun vaziyatga, shu jumladan oxir-oqibatda olingan natijalarga nisbatan falsafiy yondashuv doimo zaruriy shart hisoblanadi. Muayyan fan predmetiga va uning oldida turgan muammolarga nisbatan bunday keng, mazkur fan chegarasidan chetga chiqadigan, bilimning boshqa sohalarida erishilgan eng so’nggi yutuqlarni ham aks ettiradigan yaxlit yondashuvsiz fundamental kashfiyotlar qilish ham, umuman fanning rivojlanishiga erishish ham mumkin emas.

O’z vaqtida dunyoga nisbatan (odatdagi, «klassik» fizika doirasida uzoq yillar hukm surgan yondashuvlarga qaraganda) kengroq yondashuv, masalan, A.Eynshteyn (1879-1955)ga dunyoning manzarasini tushunishga nisbatan butunlay yangicha yondashuvni taklif qilish va avvalgi fizikaning aksariyat qoidalari muayyan darajadagina haqiqiy bo’lib qolgan sharoitda klassik (Nyuton) mexanikasini ham o’z ichiga olgan «Nisbiylik umumiy nazariyasi»ni ta’riflash imkonini berdi. Ammo tabiiy bir savol tug’iladi: bu yerda falsafa chindan ham ijodiy rol o’ynadimi? Agar ijodiy rol o’ynagan bo’lsa, bu nimada va qay tarzda namoyon bo’ldi?

Umumiy dalillarga to’xtalmay, shuni qayd etishni o’rinli deb hisoblaymizki, Eynshteyn ongida o’zidan oldingi va o’zi yashayotgan davrdagi falsafa g’oyalari to’qnashdi. Ular mutafakkirning butun ijodiy faoliyatiga, hech shubhasiz, kuchli ta’sir ko’rsatdi, zero u ratsionalistik falsafaning ko’pgina klassiklari, ularning o’tmishdoshlari va izdoshlari bilan talabalik yillaridayoq tanishgan edi. «Biz Eynshteyn ijodiga XX asr o’rtalarining fizik konsepsiyalari va kelajakka prognozlar nuqtai nazaridan, retrospektiv nazar tashlar ekanmiz, uni insoniyat ma’naviy hayoti katta bir bosqichining yakuni deb hisoblash mumkin. – Bu bosqich faqat Nyuton mexanikasi bilan boshlangani yo’q. Butun ratsionalistik fan va XVII asr falsafasi uning negizi hisoblanadi. Eynshteyn asarlari bilan tanishar ekansiz, Galiley, Dekart, Spinoza, Gobbs, Nyuton satrlarini beixtiyor eslaysiz – ba’zan g’oyalarning ajabtovur o’xshashligiga duch kelasiz... XVII asr ratsionalistik tafakkurining nomuayyan farazlari va izlanishlari qanday qilib ijodiy, izchil shakl-shamoyil kasb etayotganining guvohi bo’lasiz. Bu yerda tadrijiy aloqa mavjudligi shak-shubhasizdir»1.

Falsafiy tasavvurlar va tabiiy-ilmiy qarashlarni farqlash oson ish emas. Biroq falsafiy tasavvurlar tabiiy-ilmiy qarashlarga ta’sir ko’rsatgani, xuddi shuningdek al-Xorazmiy, al-Farg’oniy, Ibn-Sino, Mirzo Ulug’bek, I. Nyuton, A.Eynshteyn kabi buyuk olimlarning ilmiy g’oyalari zamirida ularning keng va teran falsafiy bilimlari yotishi shak-shubhasizdir. Ayni shu sababli ko’rsatilgan mutafakkirlarning yaxlit falsafiy ta’limoti haqida bo’lmasa ham ularning jiddiy falsafiy qarashlari haqida to’la asos bilan so’z yuritish mumkin.
8. Qadimgi Yunonistonda kosmotsentrizm ilk falsafiy talimotlarning o„ziga xos xususiyati bo„lib, bunda asosiy etibor «kosmos», «tabiat»ni anglab etishga qaratilgan. Keyinchalik, qadimgi yunon shahar-polislari ravnaq topgan davrda faylasuflar diqqat markazidan ijtimoiy muammolar, axloq, davlat qurilishi masalalari o„rin oldi. Evropada xristianlikning, Sharqda islom dinining vujudga kelishi va mustahkamlanishi natijasida o„rta asrlar falsafasi teotsentrik (yunon. theos – markazdan o„rin olgan xudo) xususiyat kasb etdi, yani Xudo va u yaratgan olam falsafiy qiziqishlarning asosiy predmetiga aylandi. Uyg„onish davrida falsafa sanat (estetika)ga va ko„p jihatdan insonga murojaat qilindi.. Yangi davr deb nomlanuvchi XVII-XVIII asrlarda falsafa tobora kuchayib borayotgan fan bilan uzviy bog„landi, natijada falsafiy tadqiqotlarning diqqat markazidan bilish va ilmiy metodlar masalalari o„rin oldi.

10. Hamonki plyuralizm falsafada meyor hisoblanar, har bir alohida miyada esa monizmga, yani qarashlarning tartibga solingan, yaxlit va nisbatan ziddiyatlardan xoli tizimiga kelish lozim ekan, falsafani qanday o„zlashtirish, undan qanday saboq berish mumkin?

Butun dunyoda aksariyat faylasuflarni birinchi navbatda ayni shu masala qiziqtiradi. Xususan Suqrot, Seneka va o„tmishning boshqa mutafakkirlari tajribasiga tayangan holda: Falsafa faktlarni eslab qolishni o„rgatmasligi, balki mulohaza yuritish va savollarga javob berish qobiliyatini rivojlantirishi lozim. Falsafadan saboqlar inson har bir masala yuzasidan mutafakkirlar fikriga murojaat etmasdan, o„zi mustaqil o„ylashni va o„z aqliga quloq solishni o„rganishini nazarda tutmog„i darkor. Ayni shu sababli falsafaning vazifasi insonga muloqot qilishni o„rgatish, u o„z shaxsiyatining ahamiyatini ko„rsatishga emas, balki haqiqatning tagiga etishga harakat qilishiga erishishdan iborat. Bu, o„z navbatida, barcha odamlar o„ziga atrofdagilar quloq solishiga loyiq ekanligini nazarda tutadi.
11. Falsafaning asosiy masalalari. Falsafaning uzoq tarixiga umumiy nazar tashlasak, olam va insonning kelib chiqishi, rivojlanishi va mohiyatiga, shuningdek, hayotning manosi, inson bilishining tabiatiga tegishli «boqiy» falsafiy muammolar deyarli barcha falsafiy talimotlarda u yoki bu tarzda mavjudligini, turli falsafiy asarlarda, ular aynan kimga qarashliligi va qaysi davrga mansubligidan qatiy nazar, qisman yoki, aksincha, atroflicha muhokama qilinishining guvohi bo„lishimiz mumkin. Darhaqiqat, ong, tafakkur, ruh, ideallik va ularning materiya, tabiat, borliq bilan o„zaro nisbati masalalariga o„z munosabatini bildirmagan yoki, o„z mulohazalari va xulosalarida shubha qilmagan faylasufni topish mushkul. Bu hol o„z vaqtida olimlar tomonidan «falsafaning asosiy masalasi»ni tariflashiga turtki bergan bo„lib, unda ikki jihat alohida ajralib turadi.

Birinchi jihat moddiylik va ideallikning o„zaro nisbatiga tegishli. Savol shunday qo„yiladi: «Materiya birlamchimi yoki ruh (ong)mi?» yoki, «Tafakkur va borliqning nisbati masalasi butun, ayniqsa, eng yangi falsafaning buyuk asosiy masalasidir».

Ikkinchi jihat birinchi jihat bilan uzviy bog„liq bo„lib, quyidagicha tariflanadi: «Dunyoni bilish mumkinmi?» Boshqacha aytganda: «Biz haqiqiy dunyo haqidagi o„z tasavvurlarimiz va tushunchalarimizda borliqni to„g„ri aks ettirishga qodirmizmi?».Bu masalada materialistlar va idealistlarning qarashlari ziddiyatli xarakterga egadir.

U yoki bu faylasuflar savolning birinchi qismiga qanday javob berishiga qarab, -dunyo azaldan moddiy, ong esa bu materiyaning mahsulidir, deb hisoblovchilar materialistlar va dunyo zamirida materiyadan oldin paydo bo„lgan va uni yaratuvchi ideal narsalar va hodisalar yotadi, degan fikrni himoya qiluvchi idealistlarga ajratiladi.

Bunda idealizmning ikki turi – obektiv va subektiv idealizm farqlanadi. Obektiv idealistlar - qandaydir nomoddiy va inson ongiga bog„liq bo„lmagan (yani obektiv mavjud bo„lgan) narsalar va hodisalarni ( Xudo,dunyoviy aql, g„oya, ruh va shu kabilar) butun borliqning asosi deb etirof etadilar. Falsafa tarixida Platon, Avliyo Avgustin, Foma Akvinskiy, G.Gegel, , N.Berdyaev kabi mutafakkirlar obektiv idealizm namoyandalaridir. Subektiv idealistlar - dunyo faqat individual (subektiv) ong mahsuidir deb hisoblaydilar. J.Berkli, D.Yum, I.G.Fixte subektiv idealizmning yorqin namoyandalari hisoblanadi.

12. Hozirgi zamon faylasuflari bunday muammolarni echish ustida ishni davom ettirar ekanlar, “Falsafa nima? U kimga va nima uchun kerak?”, “Falsafaning vazifasi nimadan iborat?”, “Falsafadan qanday, qaysi yoshdan va nima maqsadda tahsil berish lozim?” qabilidagi bir qarashda allaqachon o„z echimini topgan masalalarni yana kun tartibiga qo„ymoqdalar. Bu haqda ko„p va atroflicha so„z yuritilgan jahon kongresslari dunyoda falsafa predmetiga, shuningdek u ijtimoiy rivojlanishga izchil tasir ko„rsatishga qodir yoki qodir emasligiga, agar qodir bo„lsa, buni u qay tarzda amalga oshirishi mumkinligiga nisbatan yagona yondashuv avvalgidek mavjud emasligini tasdiqlaydi. Fikrlarning bunday rang-barangligi, yuqorida qayd etib o„tilganidek, falsafaning o„ziga xos xususiyati, yani u fikrlar plyuralizmi, har xil fikrlash imkoniyati bor joydagina mavjud bo„lishi mumkinligi bilan belgilanadi.

Falsafaning unga yaxlit talimotga aylanish va tilning birligiga, umumiy qonunlar va metodologiyaga tayanish imkonini bermaydigan bu kamchiligi ayni vaqtda, u fanlararo kompleks muammolarni echish talab etiladigan murakkab tizimlar bilan ish ko„rgan holda uning afzalligiga aylanadi. Quyidagilar hozirgi vaqtda insoniyat uchun eng muhim fanlararo kompleks muammolar hisoblanadi: barqaror ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishni taminlash; ekologiya muammolari; jamiyat hayoti barcha jabhalarining globallashuvi. Bu muammolarni falsafiy nuqtai nazardan anglab etish alohida ahamiyat kasb etadi. Ilmiy yondashuvlardan farqli o„laroq, muammoga nisbatan falsafiy yondashish dalillarni talqin qilishda ko„proq erkinlik berilishi, ilgari surilayotgan qoidalarni isbotlashga nisbatan engilroq talablar qo„yilishi, mushohadaga asoslangan tariflar berish, subektiv baholash huquqi va shu kabilar bilan tavsiflanadi. Bunday tadqiqotlar bir qarashda uncha katta ahamiyatga ega emasdek bo„lib tuyulishi ham mumkin. Lekin amalda bunday emas.

Birinchidan, falsafiy tadqiqot oqilona bilishning fanda olingan natijalarni tekshirish (verifikatsiya qilish) yoki rad etish (falsifikatsiya qilish) imkoniyati yo„qligi tufayli lozim darajada samara bermagan yoki umuman ojiz bo„lib chiqqan sohasida amalga oshiriladi. Insoniyat oqilona bilishning bundan boshqa usullariga ega emas.

Ikkinchidan, falsafiy refleksiya muammoni ko„rish ufqini kengaytiradi, uni tadqiq etishga nisbatan yangicha, o„ziga xos yondashuvlarni taklif qiladi, shu jumladan fanga bunday yondashuvlarni ilgari surishga ko„maklashadi. Zero, aniq tariflar va ishonchli dalillarga tayanadigan fan o„z fikrlari va xulosalarida bunday erkinliklarga yo„l qo„ya olmaydi. Vaholanki, falsafiy tafakkur mulohaza yuritish va baholashlarga nisbatan erkin yondashuvsiz o„zining betakrorligini yo„qotadi. Quyidagilar hozirgi vaqtda insoniyat uchun eng muhim fanlararo kompleks muammolar hisoblanadi: barqaror ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishni taminlash; ekologiya muammolari; jamiyat hayoti barcha jabhalarining globallashuvi. Bu muammolarni falsafiy nuqtai nazardan anglab etish alohida ahamiyat kasb etadi. Ilmiy yondashuvlardan farqli o„laroq, muammoga nisbatan falsafiy yondashish dalillarni talqin qilishda ko„proq erkinlik berilishi, ilgari surilayotgan qoidalarni isbotlashga nisbatan engilroq talablar qo„yilishi, mushohadaga asoslangan tariflar berish, subektiv baholash huquqi va shu kabilar bilan tavsiflanadi. Bunday tadqiqotlar bir qarashda uncha katta ahamiyatga ega emasdek bo„lib tuyulishi ham mumkin. Lekin amalda bunday emas.

Birinchidan, falsafiy tadqiqot oqilona bilishning fanda olingan natijalarni tekshirish (verifikatsiya qilish) yoki rad etish (falsifikatsiya qilish) imkoniyati yo„qligi tufayli lozim darajada samara bermagan yoki umuman ojiz bo„lib chiqqan sohasida amalga oshiriladi. Insoniyat oqilona bilishning bundan boshqa usullariga ega emas.

Ikkinchidan, falsafiy refleksiya muammoni ko„rish ufqini kengaytiradi, uni tadqiq etishga nisbatan yangicha, o„ziga xos yondashuvlarni taklif qiladi, shu jumladan fanga bunday yondashuvlarni ilgari surishga ko„maklashadi. Zero, aniq tariflar va ishonchli dalillarga tayanadigan fan o„z fikrlari va xulosalarida bunday erkinliklarga yo„l qo„ya olmaydi. Vaholanki, falsafiy tafakkur mulohaza yuritish va baholashlarga nisbatan erkin yondashuvsiz o„zining betakrorligini yo„qotadi. Hamonki plyuralizm falsafada meyor hisoblanar, har bir alohida miyada esa monizmga, yani qarashlarning tartibga solingan, yaxlit va nisbatan ziddiyatlardan xoli tizimiga kelish lozim ekan, falsafani qanday o„zlashtirish, undan qanday saboq berish mumkin?

Butun dunyoda aksariyat faylasuflarni birinchi navbatda ayni shu masala qiziqtiradi. Xususan Suqrot, Seneka va o„tmishning boshqa mutafakkirlari tajribasiga tayangan holda: Falsafa faktlarni eslab qolishni o„rgatmasligi, balki mulohaza yuritish va savollarga javob berish qobiliyatini rivojlantirishi lozim. Falsafadan saboqlar inson har bir masala yuzasidan mutafakkirlar fikriga murojaat etmasdan, o„zi mustaqil o„ylashni va o„z aqliga quloq solishni o„rganishini nazarda tutmog„i darkor. Ayni shu sababli falsafaning vazifasi insonga muloqot qilishni o„rgatish, u o„z shaxsiyatining ahamiyatini ko„rsatishga emas, balki haqiqatning tagiga etishga harakat qilishiga erishishdan iborat. Bu, o„z navbatida, barcha odamlar o„ziga atrofdagilar quloq solishiga loyiq ekanligini nazarda tutadi.