Фалсафа қисқача изоҳли луғат

Р. Носиров
БЕРГСОН АНРИ (1859-1941) -- француз файласуфи,
интуитивизм ва ҳаёт фалсафасининг вакили. 1900—1914 йил-ларда Де франс коллежи профессори, 1914 йилдан Франция академияси аъзоси, Нобель мукофоти соҳиби.
Б. механицизм ва догматик раиионализмга қарши чиқиб, ҳаётнинг ҳаққонийлигини асосий ибтидоси ва бошланғич нуқтаси сифатида интуицияни тасдиқяайди ва уни аллақан-дай бутунлик каби материя ва рухдан радикал фарқланувчи, алоҳидаликда ҳаётий жараёнларни ларчаланиш маҳсули экан-лигини тахдил этади. Ҳаётнинг мо\иятига фақатгина, интуи-ция ёрдамида эришилади. Интуиция ўрганилувчини ўрганув-чига, объектни субъектга қарама-қарши қуйилишини таҳлил қилади. Бу ҳаётнинг ўзини-ўзи тушунишдир. Шунинг учун Б. ҳар кимни бевосита берилган ўз ҳаёти, онгига мурожаат этишга чақйради. Ўз-ўзини кузатиш, Б. фикрича, психик, руҳий қаёт тўқимаси бўлиб, унинг давомийлиги сезиларсиз, биридан иккинчисига ўтувчи ҳолатини узлуксиз ўзгарувчан-лигини намоен қилишга имкон беради. Давомийлик, яъни ҳаёт ҳам маконий эмас, балки вақт табиатига эга. «Жонли» вақг ф^изик вақгдан фарқпанади. Б. интеллектидан жонсиз моддалар — моддий, маконий объектлар билан интуицияга қарама-қарши қурол сифатида фойдаланишни изо\пайди. Интеллекг ва интуиция ҳақидаги таълимот Б. томонидан унинг органик дунё эволюцияси кониепциясида асослаб берилган. Хаёт бу — қандайдир метафизик — космик жараёнга хос ижодий энергиянинг қудратли оқимидир.
Инсон ижодий зот, ундан қаётий жиҳат йўли ўтади. Ижо-дий қобилият Б. фикрича, иррационал интуидия билан боғ-лиқцир, танлаганларга Тангри инъом этган махсус қобили-ятдир.
Б.нинг фалсафий концепциясида ақл-идрок ва интуици-яни ўзаро қарама-қарши қўйиш мавжуд. «Соф» мушоҳада қилинувчи интуиция ифодасиздир, чунки тамойилий жиҳат-дан у тушунчаларда объективлаштирилмайди. Бундай фалса-
61
Еердяев
фий билим прагматизмга, экзистенционализмга катта таъ-сир этди.
Г. Покачалов, И. Ҳошимова
БЕРДЯЕВ НИКОЛАЙ АЛЕКСАНДРОВИЧ (1874-1948)-файласуф ва публицист. Москва университетида фалсафа фа-нидан дарс берган. 1922 йилда хорижга сургун қилинган. 1924 йиддан — Францияда яшаган. Форинсдаги диний-фалсафа академияси профессори бўлган. Унинг асосий асарлари: «Иж-тимоий фалсафада субъективлик ва индивидуаллик» (1901), «Озодлик фадсафаси» (1911), «Ижод мазмуни» (1916), «Тен-гсизлик фалсафаси» (1923), «Янги ўрта аср» (1924), «Озод руҳ фалсафаси» (1927 — 1928), «Инсон бурчи ҳақида», «Па-радоксал этика тажрибаси» (1931), «Рус гояси» (1946), «Эс-хатологик метафизика тажрибаси» (1947). «Ижод мазмуни»-да муаллифнинг инсоннинг икки дунёга мансуб эканлиги тўғрисидаги дунёқараши ифодалаб берилган. Бу «дунё» (маз-кур дунё, инсон ҳаётини эмпирик шароитлари, унда тар-қоқдик, бўлиниш, душманлик, қуллик ҳукм суради) ва ҳақиқий дунё (қўштирноқсиз дунё, «коинот», идеал тур-муш, унда муҳаббат ва озодлик ҳукм суради). Инсоннинг вазифаси, бу — туткушшкдан ўз руҳини озод қилиш, «қул-ликдан озодликка чиқиш, душманлик «дунёсидан» фазовий муҳаббатга ўтиш». Буни — фақат инсонга берилган крбили-ят — ижод туфайли амалга ошириш мумкин, чунки инсон табиатан ижодкор худонинг тимсоли ва унинг аксидир. Бу ғоялар Б.нинг кейинги асарларида жумладан, унинг «Евро-пада христиан экзистенциализми» асарида ўз ифодасини топди. Бунда мавжудиётнинг бош субъекти руҳ бўлиб қолади. Объект — рухни ўз-ўзига ўзаро йўналиш натижаси («ҳақиқий дунё», озодлик салтанатига) ва ташқарига йўналиш — қул-лик дунёси объектига, зарурият салтанатига» объектлар дунё-сини келиб чиқиши «объективация»дир, унга объектни субъектдан бегоналашиши, инсон ва унинг мулоҳазалари-нинг юктимоийланиши, барҳам бериш оригиналлиги хосдир. Объективлаштириш дунёсидаги дин — мураккаб ижтимоий ҳодисадир. Тарихнинг охирини Б. объективацияни янгилаш, дунёни, борлиқни янги сифат даражасига ўтиш деб тушуна-ди. Б.қарашлари XX аср гарб фалсафасига муайян таъсир кўрсатди.