Фалсафа қисқача изоҳли луғат

67
Билиш усули
тел), ҳақиқатни, фикрнинг воқеликка мос келиши деб қайд этган эди. Ўрта асрнинг машҳур олими -- Мирзо Улуғбек илмли бўлиш, илмий ҳақиқатни ечиш тадқиқотчи учун улуғ фазилат эканлигини, бунинг учун математик воситалар ва мантиқий усуллар муҳим аҳамиятга молик бўлишини алоқи-да таъкидлаган эди.
Ҳозирги замон фалсафасида прагматизм, экзистенциа-лизм, семантик фалсафа каби қатор оқимларда, ҳақиқат ма-саласида турли фикрлар билдирилмоқда. Прагматизм вакил-лари ҳақиқат тўғрисида гапирганда, унинг жамият томони-дан эътироф этилган, социал ва муносабат (коммуникатив) томонларига \ақиқатга эришишдаги иккиланиш, ишонч, эътиқод каби босқичлар аҳамиятига эътибор берадилар ҳамда уларнинг ижтимоий аҳамияти тўгрисида сўз юритадилар. .
Экзистенциализм эса ҳақиқатни инсон борлиғининг мо-ҳияти билан ўлчайди, билишнинг объекти ва субъекти, би-лиш мезони масалаларига ҳам тўхталади. Улар билишда субъектнинг ўрни қақидаги масала биринчи ўринга қўйили-ши лозимлигини, ҳақиқатнинг фақат воқеликни адекват (тўғри) инъикос этиш, унинг объектга мос келиш биланги-на изоҳланишини бир томонлама эканлигини айтадилар.
Демак, ҳақиқат борлиқнинг акс этишигина бўлиб қол-май, балки субъектнинг билиши, амалиёти, маданиятининг ўзаро қўшилиши натижасидир. Воқеликни тўғри акс этш-ришда инсон меъёрини билиш катта аҳамиятга эга, инсон меъёри эса унинг ижодий эркинлиги билан белгиланади. Хай-деггер айтганидек, билиш ҳақиқатни излашга, унинг турли томонини топишга қаратилган.
М. Абдуллаева, У. Ҳайдаров, А. Исломов
БИЛИШ УСУЛИ -- билиш жараёнининг тамойили, қонун-қоидаси, талаблар тизими, услуб ва воситаси.
Қадимги файласуфлар билиш методларига катга эътибор беришган (Арасту). Урта Осие мутафаккирлари (Форобий, Беруний, Ибн Сино) билиш жараёнида усулнинг тутган ўрни ва аҳамиятини кенг ёритиб берганлар. Ушбу муаммо Янги даврга келиб, мустақил ўрганила бошланди. XVII—XVIII аср файласуфлари — Ф. Бэкон, Р. Декарт ва бошқалар бу муам-мога катга эътибор бериб, унинг яратувчанлик аҳамиятини таъкидлашган. Билиш жараёнида эмпирик ва ақлий услуб-лардан қайси бирининг устуворлиги муаммоси илмларни эм-пиризм (Бэкон) ва рационализм (Р. Декарт) йўналишларга буриб юборди. Фан тараққиёти илмий билиш усулларини юзага келтириб, билиш ўз навбатида икки поғона — эмпи-
68


Билиш назарияси
рик ва назарий услубларга бўлинади. Кузатиш, тажриба, тав-сифлаш, ўлчаш ва бошқалар эмпирик билиш усуллари си-фатида ўрганилади.
Назарий билиш усуллари деганда мавҳумийлик, расмий-лаштириш, компьютерда моделлаштириш ва ҳоказолар ту-шунилади. Лекин ҳозирги кунгача билиш усуллари ривожи фан тараққиётидан анча орқада қолган (Ж. Берналь). Ҳар қандай усулнинг бир қанча жумладан — объектив моҳияти, операционал қадриятлар жиҳатлари мавжуд. Биринчи жиҳат-да усул назария бўлиб, у орқали нарсанинг жиқатлари ва моҳиятини билиш жараёни ётади, яъни бу ҳолда усул наза-рия билан тенглаштирилиб, амалиётда у объектларни би-лишга қаратилган. Операционал жиҳат асосида субъектнинг компетентлиги, қобилияти ётади. Унинг ушбу томони наза-рияни қоида тамойиллар тизимига айлантира боришга асос-ланган. Қадриятлик жиҳати эса усулнинг самарадорлиги, аниқ-лиги, тушунарлилиги, ишончлилиги каби хусусиятларни таш-кил этади. Замонавий фанларнинг ривожи турли хид усул-ларнинг шаклланишига асос солди. Фан усулларини турли асосларга кўра сифат ва микдор, моҳият ва формал, таряхий мантиқий ва бошқа усуллар сифатида таснифлаш мумкин.