Фалсафа қисқача изоҳли луғат

И. Ҳошимова
БИОЭТИКА. Ҳозирги замон этикасининг муҳим йўна-лишларидан бири бўлиб, у инсон ҳаётини энг олий ахлоқий қадрият сифатида қарайди. Шу билан бирга, инсон ҳаётини сақлаш муаммосини -- яхшилик ва ёмонликни фарқлаш-нинг муҳим мезони деб хисоблайди. Ҳозирги замон фанида б. тирик мавжудотлар, шу билан бирга инсонга ҳам бўлган муносабатларнинг ахлоқий регулятиви деб қаралади.
Инсоннинг табиат билан узлуксиз алоқасини маънавиЙ таҳлил этиш асосида табиатни муҳофаза этишда ахлоқий жавобгарлик б.нинг маданий негизини ташкил этади. Био-этика социал масалалар билан биргаликда қадриятлар муам-мосини ҳам қамраб олади. Б. мақсадларидан бири — шахсни турли ҳолатларга солиш имкониятларини яратувчи, инсон хатти-ҳаракати, руҳиятини ўзгартириш мумкин бўлган, унинг устидан ўтказилаётган хилма-хил тадқиқотларни чеклаш ме-зонларини ишлаб чиқади. Б. муаммоларини ишлаб чиқишда файласуфлар, ҳуқуқшунослар, социологлар, тиббиёт ходим-лари ва социал этиклар қатнашмоқда. Биоэтик муаммонинг долзарблашуви, идмий-техник тараққиёт, биотехнология, ирсият технологиясини ривожланиши билан боғлиқ бўлиб, табиий муҳитни мақсадга мувофиқ ва тез ўзгартиришда ин-сонга катта қувват берди. Табиий эволюция жараёнлари учун илгари миллионлаб йиллар керак бўлса, энди инсон бу жа-раёнларни қисқа вақт ичида амалга ошириши мумкин бўлди. Ирсият технологияси ва биотехнология инсон тақдирига бе-восита аралашиб, ирсиятни дастурлаштириш, турли тирик организмлар, ирсият асосида янги организмлар, биологик роботлар яратиш масалаларини кўтариб чикди. Натижада ин-сониятнинг ривожланишини, физиологик жиҳатдан қайта ўқиш имкониятларини, диний ва умуман умуминсоний ах-
72
Бихевиоризм
лоқ нуқтаи-назаридан тахлил этиш муаммоларини келтириб чиқарди. Ирсиятга қандай маънавий мезонларга кўра қайси идеалларга, қайси қадриятларга асосланиб аралашиш муам-молари биоэтиканинг тадқиқот объекти бўдиб хизмат қила-ди.
И. Ҳошимова
БИХЙШОРИЗМ ( ингл. ЬеНауюиг — хулқ-одат, хатти-ҳаракат) ~ XIX аср охири, XX аср бошларида психолотаяда пайдо бўлган муҳим йўналиш. Бихевиоризм асосчиси Э. Торн-дайк ҳисобланади. Б. дастури ва термини биринчи маротаба Ж. Б. Уотсон (1913) томонидан таклиф этилди. Бихевиоризм илмий асослар шаклланишига таъсир кўрсатади. Б. заминида инсон хулқининг Ташқи муҳитда ҳаракатлантирувчи вербал ва эмоционал таъсирлар мажмуасини тушунилиши ётади. Б.нинг умумий манбаи сифатида позитивизм фалсафий та-мойиллари англашилади, чунки фаннинг вазифасини бево-сита кузатувни тахлил этиш ва баён этиш ташкил этади деб ҳисоблайди.
Б. таълимоти буйича инсонда у билан бирга туғилган хагги-ҳаракат ва фаолият тизими мавжуд бўлиб, улар инсон тажрибаси давомида мустаҳкамланиб боради ва билишда шартли реакциялар, таъсирлар мажмуи сифатида мухим роль ўйнайди. Б. ҳаивонлар руҳиятини тажрибавий кузатишлари орқали аниқланган шартли рефлекслар услубини ижтимоий ҳаётга татбиқ этмоқчи бўлади.
Б., XX асрнинг 20-йилларида янада кенг ривожланди, унинг услублари антропология, педагогика ва социологияга татбиқ этилди. Бихевиристлар руҳиятнинг шартли — рефлек-тор даражасини ижтимоий ҳаётга татбиқ этиб, ижтимоий ҳодисаларни тушунтиришда катга қийинчиликларга дуч кел-дилар.
Руҳиятнинг ижтимоий табиатини инкор этиш, ундан онг, тафаккур, ирода тушунчаларини чиқариб ташлаш, инсон фаолиятини соддалаштириш, кескин танқидга учрашга са-баб бўлади. XX асрнинг иккинчи ярмидан Б. таълимотини янгилашга уриниш необихевиоризмда ўз аксини топди.