Фалсафа қисқача изоҳли луғат

Парменид
худо ҳам у билан айнанлаштирилади. Оламдаги барча ўзга-ришлар жараёнида у нарсаларнинг «ибтидоси оралиғи ва интиҳоси» вазифасини адо этади. Натижада ягона худо ва унинг томонидан яратилган олам қиёфасидаги дуализм ман-зараси ўзининг яққол намоён бўлиш анъанасидан бирмунча Йироқлашади. Унинг ўрнига бу икки томонлар ўзаро бирли-гининг муҳим эканлигига алоҳида урғу берилади, пантеис-тик жиҳатлар кучайтирилади. Пировард натижада Эриугена «худо ҳамма нарсалардадир, у барча нарсалар мохияти сифа-тида барҳаётдир», деган хулосага келади.
Мейстер и Экхарт (1260—1327)нинг пантеистик позицияси мистик табиатга эга. Унингча, худо ўзга нарсаларга нисба-тан, ўзига хос универсал ижодий фаолият сифатида мав-жуддир. Худо ва борлиқ, яратувчи ва табиат Экхарт томони-дан айнанлаштирилади, оламнинг яратилиши муддатдан но-аниқ абадийликка кўчирилади. «Руҳимда шундай куч борки, у худони идрок эта олади. Худодан бошқа ҳеч қандай нарса менга бунчалик даражада яқин эмас. Худо менинг ўзимга яқинлигимдан ҳам кўра яқинрокдир», дейди Экхарт. Худо билан инсон руҳи ўртасидаги теран ва сирли алоқа ҳар қан-дай инсоннинг худо билан руҳан боғланишга имконият яра-тиб беради. Бунинг учун эса образ-тимсол ва тушунчаларга таяниб иш кўрадиган оддий билишнинг ўзи етарли бўлмай-ди. У туфайли худони ўзимизга қиёсланган муайян шахс сифатида кўз олдимизда гавдалантиришимиз мумкин, холос. Лекин уни мутлақ худолик тариқасида қўйиб олишимизнинг иложи йўқ. Мақсадга мистик интуиция кўмагида эришилади. П.нинг хилма-хил кўринишлари фалсафий тафаккур риво-жига ўз таъсирини ўтказиб келди. Айниқса ҳозирги даврда унинг персонализм фалсафасидаги мавқеи сезиларлидир.
Р. Носиров
ПАРМЕНИД (милоддан аввалги VI—V асрлар) — қадимги кжон файласуфи, Элея фалсафий мактабининг йирик ва-килларидан бири, Ксенофаннинг машҳур шогирди, Зенон-нинг устози. Манбаларга қараганда, П. бой-бадавлат оилада таваллуд топган ва дурустгина билим олиш имкониятига эга булган. Файласуфнинг қарашлари унинг «Табиат ҳақида» ном-ли достонида ўз ифодасини топган. Достон мажозий хусуси-ятга эга бўлиб, унда ўспириннинг хақиқатни кўрсатиб бе-рувчи худо ҳузурига қилган саёҳати тўгрисида ҳикоя қилина-Ди. П.нинг таъкидлашича, борлиқ узгариш ва кўпликни рад этувчи борлиқдир. Аслида у ҳар қандай хилма-хилликка зид-дир. У доимо ва ҳар қандай вазиятда ўзига тенг ва мутлақо ўзгармас бир нарса сифатида та-пқин этилиб, милетчилар ва
255