Фалсафа қисқача изоҳли луғат

У. Ирисов
252
Пантешм
ПАРАДИГМА — (юнон. рагасН§та— намуна, мисол) ан-тик ва ўрта аср фалсафасига оид тушунча бўлиб, абадий гоялар доирасида намуна сифатида тавсифланган ва айни шу намуна асосида борлиқ Тангри томонидан яратилган, деган фикрга таянади.
П. замонавий фалсафада илм-фаннинг назарий методо-логик ва қадриятлар тизими илмий муаммоларни ечишда намуна сифатида қабул қилинган ва илмий жамоа томони-дан маъқуллаган тушунча, тамойил.
П. ҳозирги замон фани тушунчаси сифатида америкалик олим Т. Кун (1922—1996) томонидая фанга киритилган. Кун «Илмий инқирозлар тизими китобида» п.нинг асосан икки-та — эпистемологик ва ижтимоий жиҳати тўгрисида ёзган.
П.нинг эпистимологик жиҳати фундаментал билимлар, қадриятлар, ишончлар ва техникавий усуллар мажмуаси, ил-мий фаолиятнинг намунаси сифатида қабул қилинади.
Ижтимоий п. эса муайян илмий жамоа томонидан қабул қилинган бўлиб, унинг яхлитлиги ва чегаралари аниқ. Плар-нинг алмашиши илмий инқирозлар асосида рўй беради. Бу жараёнда, воқеий оламда содир бўлаетган ҳодисалар мохия-тини теран англаб олиш, фалсафий тафаккурнинг ривож топиши, илмий жамоаларнинг фаоллиги муҳим аҳамият касб этади. Бундан ташқари, янги п.ларнинг пайдо бўдиши тад-қиқотчи дунёқарашининг шаклланиши ва эволюциясига эъти-борли таъсир этади.
М. Абдуллаева
ПАНТЕИЗМ (юнон. рап — ҳамма, &ео$ — худо) — тари-хан шаклданган фалсафий таълимот бўлиб, у худо билан табиат бир-бирига тамоман мос бўлиб тушади, улар айнан бирдир, уларни бир-бирига қарама-қарши қўйиш, фалса-фий тафаккур ривожига путур етказади деб даъво қилади. Турли тарихий даврларда п., моҳиятан бир-биридан фарқ қиладиган фалсафий тизимларни, хилма-хил фикр-мулоҳа-заларни узида акс эттириб келди. Мавжуд анъаналарга кўра, п. Шарқ ва Ғарб п.дан иборат. Масалан, Абу Наср Форобий-нинг борлиқ ва унинг вужудга келиши ҳақидаги таълимоти пантеистик тусга эга. У ўзининг «Саволлар моҳияти» асарида Қуйидагиларни ёзади: «Биринчи вужуд ўз-ўзини билади, унинг мохдяти муайян даражада барча мавжуд нарсаларни ташкил қилгани сингари ўзини билган вужуд, муайян даражада бош-қа нарсаларни ҳам билади, Чунки мавжуд нарсаларнинг ҳар бири ўз мавжудлигини ундан олади. Иккинчи сабабларнинг Ҳар бири биринчи сабабни билиб боради». Демак, ФоробиЙ-нинг пантеистик қарашларида моддий ибтидо ўзини худо